- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی

مرحوم امام(ره) در دنباله اين مسئله بيست و سوم فرموده‌اند: «كما يجب تعلم أجزاء العبادات و شرائطها و موانعها و مقدماتها، نعم لو علم إجمالا أن عمله واجد لجميع الأجزاء و الشرائط و فاقد للموانع صح و إن لم يعلم تفصيلا».

ايشان بعد از اينكه در اين مسئله فرموده‌اند: تعلم مسائل شك و سهو واجب است، كه بحثش را هم مفصل مطرح كرديم، مطلب دومي كه در اين مسئله بيان کرده‌اند اين است كه يادگيري اجزاء، شرائط، موانع و مقدمات عبادات هم واجب است.

بعد در اينجا استثنايي که مطرح کرده‌اند اين است كه اگر كسي تفصيلاً اجزاء و شرائط را نداند، اما اجمالاً بداند كه آنچه انجام داده، واجد جميع اجزاء و شرائط است، ولو تفصيلاً هم نداند، در اينجا كافي است، كه ظاهر اين عبارت اين است كه لااقل در حين عمل، بايد علم اجمالي به اينكه اين عمل و عبادت، واجد شرائط و اجزاء هست، داشته باشد، لذا اگر عملي را انجام داد، اما بعداً علم پيدا كرد به اينكه واجد شرائط بوده، ظاهر عبارت اين است كه اين كافي نيست.

تعيين محل نزاع

حال بحث در مستند اين مسئله هست، که در جايي كه كسي اجزاء و شرائط را نمي‎داند، مثلاً نمي‎داند كه آيا سوره جزء نماز هست يا نه؟ در اينجا دو راه دارد؛ يك راه اين است كه تعلم پيدا كند و راه دوم هم اين است كه امتثال اجمالي انجام داده و بگويد: دو نماز مي‎خوانم، يك نماز با سوره و يك نماز بدون سوره، يا اگر كسي نمي‎داند كه در اين لباس آيا مانعيت از صحت صلاة وجود دارد يا نه؟ خوب دو راه وجود دارد؛ يك راه اين است كه مسئله را، يا تقليداً و يا اجتهاداً ياد بگيرد، راه دوم هم اين است كه احتياط كند.

قبلاً در اوائل سال گذشته، آنجا كه بحث مي‎كرديم كه آيا كسي كه تمكن از تقليد يا اجتهاد دارد، مي‎تواند احتياط كند يا نه؟ که بعضي از اصوليين قائل بودند به اينكه بايد امتثال تفصيلي انجام شود و در كفايت امتثال اجمالي اشكال مي‎كردند، ولي ما به اين نتيجه رسيديم كه هيچ ترديدي وجود ندارد در اينكه امتثال اجمالي هم كه از راه احتياط حاصل مي‎شود كفايت مي‎كند.

وقتي انسان در موردي احتياط كرد، اجمالاً مي‎داند که اين عمل مطابق با مامورٌ به واقعي هست، مثلا يك نماز با سوره مي‎خواند و يك نماز بدون سوره، مي‎گويد: يقيناً يكي از اين دو مطابق با مامورٌ به واقعي هست، لذا در اينكه امتثال اجمالي كفايت مي‎كند بحثي نيست، پس محل بحث كجاست؟

محل بحث اين است كه اگر كسي عملي را انجام داده و يا مي‎خواهد انجام دهد، بناي بر امتثال اجمالي هم ندارد، نمي‎خواهد احتياط كند، ولي از آن طرف هم نمي‎داند كه اين عمل آيا واجد جميع شرائط هست يا نه؟ وقتي هم كه عملش تمام مي‎شود، اگر از او سوال كنيم، مي‎گويد: احتمال مي‎دهم که اين عمل واجد شرائط باشد، اما احتمال هم مي‎دهد كه بعضي از شرائط را اتيان نكرده باشد، خوب در اينجا كه بناي بر احتياط ندارد و نمي‎خواهد امتثال اجمالي كند، آيا مي‎تواند به همين اكتفا كند يا نه؟

نمي‌رود که اجزاء، شرائط و مقدمات را ياد بگيرد‌، تنها به يك امتثال احتمالي كفايت کرده مي‎گويد: خوب نماز مي‎خوانيم، نمي‎دانيم که در آن سوره واجب است يا نه؟ حال سوره را هم نمي‎آورد، اما با اين حال احتمال مي‎دهد كه اين نمازش، نماز صحيحي باشد.

مقتضاي قاعده احتياط در ما نحن فيه

خوب در اينجا در بحث قاعده احتياط گفتيم که اشتغال يقيني برائت يقيني لازم دارد، بايد علم و يقين به برائت پيدا كند، الان مثلا كسي نمازش تمام شد، احتياط هم نمي‎خواهد بكند، اما مي‎گويد: احتمال مي‎دهم که اين عملي كه انجام دادم، واجد شرائط باشد، خوب به اين نمي‎تواند اكتفا كند، چون اشتغال يقيني به حكم عقل، برائت يقيني لازم دارد.

خوب عقل در اينجا چنين حكمي دارد، اگر بخواهد برائت يقيني پيدا كند، بايد تعلم پيدا كند، حال بحثي كه وجود دارد اين است كه در باب تعلم، يك واجبات مطلقه داريم، يك واجبات مشروطه و يك واجبات موقت، حال در واجب مطلق مثل خود صلاة، كه نسبت به وضو عنوان واجب مطلق را دارد، مثلاً شخصي نمي‎داند كه آيا در موردي علاوه بر وضو، تيمم هم واجب است يا نه؟ در اينجا بايد تعلم پيدا كند.

زمان وجوب تعلم

حال آيا تعلمش وقت معيني دارد يا نه؟ مي‎گوييم: نه، حين العمل، وقتي مي‎خواهد عمل را انجام دهد، اگر در آن زمان ياد گرفت همين كفايت مي‎كند.

در واجبات مشروط مثل حج كه مشروط به استطاعت است، يا نماز كه مشروط به وقت است، اگر در زمان حصول شرط تمكن از تعلم دارد، مي‎گويد: هنوز كه مستطيع نشدم، تا بخواهم احكام حج را ياد بگيرم، بعد از استطاعت هم فرض اين است كه تمكن از يادگيري مسائل حج را دارد، که در اين صورت مانعي ندارد، يا مي‎گويد: وقتي وقت نماز داخل شد، آن موقع احكام نماز را ياد مي‎گيرم و در اين نزاعي وجود ندارد، كه تعلم از نظر زمان وجوبش وقت معيني ندارد.

فرض عدم امکان تعلم در زمان حصول وقت و شرط

اما بحث در اين است که در اين واجبات مشروط و موقت، اگر فرض كنيم که در زمان حصول شرط، امكان تعلم برايش نيست، مثلاً شخصي در روستا زندگي مي‎كند و مي‎گويد: اگر بعداً مستطيع شوم، در آن زمان روحاني پيدا نمي‌کنم كه از او احكام حج را ياد بگيرم، فرض اين است در زمان حصول شرط و وقت امكان تعلم وجود ندارد، آيا بر چنين شخصي تعلم قبل آمدن وقت و قبل از حصول شرط واجب است يا نه؟

اصلاً بحث وجوب تعلم اجزاء، شرائط، مقدمات و موانع، ثمره مهمش در اينجا ظاهر مي‎شود كه كسي که بعد از آن كه شرط حاصل مي‎شود، ديگر تمكن از تعلم ندارد، يعني بعد از اينكه مستطيع شد، ديگر تمكن از تعلم ندارد، آيا در چنين فرضي قبل از حصول شرط و قبل از مجيئ وقت، تعلم واجب است يا نه؟

بيان مسئله اين است كه قبل از اينكه هنوز وقت بيايد و يا شرط حاصل شود، هنوز چيزي بر اين شخص واجب نشده، مثلا هنوز حج واجب نيست، تا بگوييم: تعلم اجزاء و احكامش بر اين شخص واجب است.

پس قبل از حصول شرط هنوز واجبي در كار نيست، تا بخواهيم بگوييم: «يجب تعلم اجزاء العبادات الواجبه»، بعد از آن هم كه وقت آمد، فرض اين است که عاجز است، يعني الان كه شرط حاصل شده يا وقت فرا رسيده، اين قدرت ندارد، حال در اينجا بايد بگوييم که خوب بنا بر قاعده، قبل از حصول شرط و قبل از مجيئ وقت، تعلم واجب نيست و بايد ببينيد که آيا شرط حاصل مي‎شود يا نه؟ در حالي که بعد از آن كه شرط حاصل شد، قدرت بر تعلم ندارد، چون فرض كرديم که عاجز از تعلم است.

خوب در آنجا هم وقتي که قدرت بر تعلم نداشت، اصلاً واجب از ذمه اين شخص ساقط مي‎شود. آيا در اينجا اين را بگوييم و يا اينكه بايد در اينجا بگوييم: تعلم قبل از حصول شرط و مجيئ وقت واجب است.

نظر مرحوم خوئي(ره) در اين بحث

مرحوم آقاي خوئي(قدس سره) در كتاب تنقيح اين تعلم را دو قسم كرده فرموده‌اند: تعلم گاهي به عنوان مقدمه علمي است و گاهي به عنوان مقدمه وجودي، يعني گاهي تعلم مقدمه مي‎شود بر اينكه امتثال را احراز كنيم.

حال اگر بخواهيم علم پيدا كنيم كه آيا اين عمل عنوان امتثال را دارد يا نه؟ تعلم واجب است، که در اين صورت تعلم را به عنوان مقدمه احرازيه يا به عنوان مقدمه علميه قرار مي‌دهيم.

فرض دوم در جايي است كه تعلم را به عنوان يك مقدمه وجوديه قرار مي‌دهيم، يعني به طوري كه اگر تعلم پيدا نكنيم، اتيان واجب اصلاً محقق نمي‎شود و امكان ندارد، مثلا بايد ياد بگيريم كه نماز، اولش قيام است، بعدش قرائت است، بعدش ركوع است، بعدش سجده و ...، که اگر اين را ياد نگيريم، اصلاً نماز محقق و موجود نمي‎شود.

اما در جايي كه عنوان مقدمه احرازيه را دارد، كه عرض كرديم که خود مامورٌ به، بدون تعلم ما موجود مي‎شود، مثلاً نمي‌‌‎‎دانم که آيا سوره جزء نماز هست يا نه؟ که در اينجا اگر تعلم پيدا كنم مي‎گويم: نماز با سوره مصداق براي امتثال است، اگر هم تعلم پيدا نكردم، اين احراز را نمي‎كنم، يعني نمي‎توانم بگويم که آيا الان نماز امتثال شده يا نه؟ در واقع مامورٌ به و نماز موجود مي‎شود، اما من که نماز بدون سوره آوردم، اگر از من بپرسند که اين نماز بدون سوره آيا مصداق براي امتثال هست يا نه؟ مي‎گويم: نمي‎دانم.

اگر تقليداً يا اجتهاداً تعلم پيدا كردم، آن وقت احراز مي‎كنم كه آيا اين نماز بدون سوره مصداق براي امتثال هست يا نه؟

پس تعلم دو نوع است؛ گاهي اوقات به عنوان مقدمه احرازي است و گاهي اوقات هم به عنوان مقدمه وجودي، که ايشان فرمودند: اگر به عنوان مقدمه احرازي باشد، عقل مي‎گويد: از باب لزوم دفع ضرر محتمل بايد تعلم پيدا كنيد. عقل مي‎گويد: براي اينكه احراز كنيد كه عملتان را درست انجام داديد و براي اينكه گرفتار ضرر و عقاب اخروي نشويد، دفعاً للضرر المحتمل بايد در اينجا تعلم پيدا كنيد.

اشکال مرحوم خوئي(ره) در مقدمه وجوديه

اما در فرض دوم فرموده‌اند: «ففيه اشكالٌ»، در جايي كه مقدمه وجوديه است، قبل از اينكه وقت بيايد، هنوز چيزي واجب نيست، تا بخواهيم ياد بگيريم، بعد از آن هم كه وقت آمد، فرض كرديم كه از تعلم عاجزيم، چرا در اين فرض كه عنوان مقدمه وجوديه است، قائل به وجوب شويم؟ به عبارت اخري در اين فرض دوم نمي‎توانيم بگوييم که اين از باب مقدمه واجب، واجب است، چون هنوز واجبي نيامده تا بگوييم: از راه مقدمه واجب واجب است، بعد هم كه واجب مي‎آيد، عاجزيم و تمكن از تعلم نداريم.

راه حل مرحوم خوئي(ره) براي رفع اين اشکال

مرحوم آقاي خوئي(ره) در اينجا فرموده‌اند: براي حل اين اشكال اين گونه بگوييم كه قدرتي كه شرط براي تكليف است، دو نوع است، يك قدرتي داريم كه هم دخيل در ملاك است و هم دخيل در خطاب، يعني اگر عاجز باشيد، هم خطاب قبيح است و هم اينكه اين عمل ديگر داراي ملاك نيست، يعني قدرت مكلف شرط و دخيل است در اينكه اين عمل داراي ملاك باشد.

مثلا كسي كه عاجز از گرفتن وضو است، اولاً خطاب به اينكه وضو بگير، به او قبيح است، حالا اگر هم وضو گرفت، اين وضويش ديگر ملاك ندارد، يا كسي كه عاجز از صوم است، عرفاً قدرت بر گرفتن روزه ندارد، خوب قبيح است که شارع خطاب صوم را متوجه او كند، اگر هم اين روزه را گرفت، ملاكي در آن وجود ندارد.

دوم اينکه گاهي قدرت فقط دخيل در خطاب است، اما در ملاك هيچ دخالتي ندارد، که ايشان فرموده‌اند: در اين صورت دوم قطعاً بايد بگوييم که تعلم واجب است، براي اينكه در جايي كه قدرت، تنها دخيل در خطاب است، اگر مكلف تعلم پيدا نكند، ملاك را تفويت كرده، چون مي‎گوييم: قدرت دخيل در ملاك نيست، لذا اگر هم قدرت نداشته باشد، باز ملاك موجود است و اگر مكلف ياد نگيرد، با اختيار خودش ملاك را تفويت كرده و تفويت ملاك عقلاً قبيح است.

پس در اين صورت دوم كه قدرت دخيل در ملاك نيست، تعلم واجب است، چون اگر تعلم پيدا نكند، موجب تفويت ملاك است، اما در صورت اول ايشان فرموده‌اند: وجهي براي وجوب تعلم نداريم.

راه حل مرحوم خوئي(ره) براي وجوب تعلم در صورت اول

بعد فرموده‌اند: تنها يك راه وجود دارد كه حتي در همين صورت اول هم بگوييم که تعلم واجب است و آن اين است كه بين تعلم و سائر مقدمات مفوته فرق بگذاريم.

در اصول در بحث مقدمات مفوته، -که ما هم در سال گذشته خيلي مفصل بحث مقدمات مفوته را عنوان كرديم- مثلا اگر كسي قبل از وقت، آب دارد و مي‎داند که اگر اين آب را دور بريزد، در وقت قدرت بر وضو ندارد و واجب از او فوت مي‎شود، در اينجا بحث واقع شده كه آيا از بين بردن اين آب جايز است يا نه؟

مرحوم آقاي خوئي(ره) فرموده‌اند: بين تعلم و ساير مقدمات مفوته فرق است، چون در تعلم ادله‎اي داريم كه اطلاق دارد، که اطلاق ادله دال بر وجوب تعلم در ما نحن فيه مي‎گويد: در اينجايي هم كه قدرت، هم دخيل در ملاك است و هم دخيل در خطاب، باز تعلم بر تو واجب است. پس اطلاق ادله دال بر وجوب تعلم، اينجا دلالت دارد بر اينكه تعلم بر ما واجب است.

اين اجمالي از فرمايش مرحوم آقاي خوئي(ره) در كتاب تنقيح بود، حال در اين فرمايش ايشان دقت كنيد، تا ببينيم بالاخره بايد در اينجا چه بگوييم؟ آيا تعلم اجزاء واجبه عبادات و معاملات واجب است يا نه؟‌

اين بحث وجوب تعلم را در همين اوائل بحث اجتهاد و تقليد مفصل مطرح كرديم، در بحث مقدمات مفوته در اصول هم مطرح شده و در همين بحث اين مسئله 28 عروه هم آمده، که همه اينها را با هم ببينيد، تا به يك نتيجه روشني ان شاء الله برسيد.

و صلّی الله علی محمد و آله الطاهرین

برچسب ها :

اجتهاد و تقليد کفایت امتثال اجمالی در فرض امکان امتثال تفصیلی عدم کفایت امتثال احتمالی در فرض وجود تکلیف قطعی حکم عقل به لزوم برائت یقینی از اشتغال یقینی وجوب یادگیری احکام عبادات کفایت علم اجمالی بر انجام اجزاء و شرایط در حال عبادت برای صحت آن فرق مقدمه وجودیه با مقدمه احرازیه نظر مرحوم خویی بر وجوب یادگیری اجزاء و شرایط واجبات مشروط تعیین وقت برای یادگیری احکام عبادات قبح خطاب تکلیف به عاجز وجود فرق بین یادگیری با سایر مقدمات مفوته در نظر مرحوم خویی

اجتهاد و تقلید