بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا محمد و آله الطاهرين

اولین دلیلی که صاحب جواهر(ره) می‌آورد؛ متأسفانه این همه در حوزه سفارش به فقه جواهری می‌شود خیلی اعتنا به جواهر عملاً و رجوعاً و استفادتاً کم است یعنی الآن افرادی درس خارج می‌خوانند اما خیلی کم به عبارات جواهر مراجعه می‌کنند و حتماً آقایان جواهر را در همه مباحث فقهی ببینید. ایشان می‌فرمایند اینهایی که آمدند بین کبیره و صغیره فرق گذاشتند اولین دلیلی که می‌توانند داشته باشند «لأنّه به یتحقق اسم السفر و الضرب فی الأرض و إن کان هو مسیرة بین الدور من غیر حاجةٍ إلی الخروج عن حصن البلد»، می‌فرمایند بلاد عظیمه اصلاً عرفاً کسی از یک محله‌ای به محله‌ی دیگر می‌رود اسم سفر و ضرب فی الأرض که ملاک در آیه شریفه است، «إذا ضربتم فی الأرض فلیس علیکم جناحٌ عن تقصروا من الصلاة»، ایشان می‌فرماید این الآن صدق ضرب فی الأرض می‌کند، از محله‌اش که می‌خواهد به ری برود رفت و برگشتش 43 کیلومتر و 600 و یا 48 کیلومتر که مشهور می‌گویند هست. ظاهر عبارت صاحب جواهر(ره) این است که صدق لغوی اینجا مطرح است یعنی «یصدق من حیث اللغة» که «أنّه یضرب فی الأرض»، آیه هم می‌فرماید «إذا ضربتم فی الأرض». این آدم از یک محله‌ای به محله‌ی دیگری که می‌رود صدق «ضرب فی الأرض» می‌کند، فرض این است که مسافت محقق شده.

این است که «مقتضاه کون العبرة بالمحلّه إذا وافقت آخر البلد المعتدل تقدیراً»، اشکال سومی که صاحب جواهر(ره) دارد می‌فرماید اگر بخواهید حمل بر متعارف کنید باید بگوئید بلد کبیر و بلد عظیم اگر بخواهیم مبدأ را محله قرار بدهیم باید این محله از نظر اندازه به اندازه‌ی یک بلد معتدل باشد و الا درست است که این شهر صد محله دارد ولی یک محله‌ای خیلی کوچک است. محله متعارف محله‌ای است که طولش لااقل 10 کیلومتر باشد، پنج کیلومتر باشد، حالا اگر یک محله‌ای 500 متر است این متعارف نیست، این نکته‌ی خیلی خوبی است.

دیروز اشاره کردم این مطلبی که ما بگوئیم در کشورهای اروپایی که در این زمان ماه رمضانش در وقتی قرار گرفته که طول روز 21 ساعت است، فتوا داده شده که ملاک در اینجا 16 ساعت است، چرا؟ می‌گویند حملاً عن المتعارف، می‌گوئیم اگر این است که متعارف را چه کسی گفته 16 است؟ متعارف مختلف است یک جا متعارفش 12 است، پس ما بیائیم آنهایی هم که 12 ساعت است را بگوئیم وقتی شب شد حق افطار ندارند و باید 16 ساعت صبر کنند، یکی از نقض‌های خوبی که به این نظر وارد است، اینها روزشان 21 ساعت است و می‌فرمایند 16 ساعت ملاک قرار بدهند، وقتی ماه رمضان افتاد در زمستان و روزشان 5 ساعت شد می‌فرمائید باید 16 ساعت امساک کنند؟

گفتم قاعده این است در مواردی که شارع تحدید کرده، یعنی حدّ معینی را ذکر کرده «اتمّوا الصیام إلی اللیل» باید صدق لیل کند، در یک بلادی که اصلاً لیل ندارد یک حکم دیگری دارد ولی جایی که لیل دارد، لیل آن الآن سه یا چهار ساعت است باید ملاک را همان لیل قرار داد.

غیر از این دو اشکال، اشکال صاحب جواهر(ره) این است که ما در ما نحن فیه بگوئیم اگر این محله از نظر اندازه، اندازه‌ی بلد معتدل را دارد ملاک برای مبدأ مسافت آخر محله است و الا اگر محله‌های کوچکی باشد در یک بلد عظیمی، در یک بلد عظیمی محلات کوچکی باشد اینها که متعارف نیستند. صاحب جواهر(ره) می‌فرماید اگر دلیل فقهی این است که ما باید اطلاق را حمل بر متعارف کنیم پس بگوئیم مبدأ السیر در بلاد کبیره آخر المحله است، در صورتی که محله متعارف باشد، یعنی محله‌ای که با بلد معتدل از حیث اندازه، بگوئیم یک بلد معتدل در زمان ما لااقل این است که طول آن دو کیلومتر باشد، سه کیلومتر باشد، اما محله‌ای که 500 متر است را نمی‌توانیم بگوئیم آخر محله است.

اینجا هم همین‌طور است، اگر گفتیم حمل بر متعارف، اگر متعارف را 16 قرار دادیم باید بگوئیم آن بلادی هم که 12 ساعت است حمل بر 16 ساعت کنیم، چطور 21 ساعتی را حمل بر 16 ساعتی می‌کنید؟! اصلاً یک هرج و مرج فقهی به وجود می‌آید و شارع چون توجه به این داشته ملاک را لیل قرار داده، باید روزه‌شان را بگیرند، کسی که جوان است و قدرت دارد 21 ساعت را امساک کند، کسی که نداشت و برایش حرج به وجود می‌آید به مقدار رفع حرج می‌تواند افطار کند حرام نیست، کفاره ندارد، فقط باید بعداً قضا کند ولی تا مغرب هم باید از سایر مفطرات امساک کند، حتی مقدار آبی هم که می‌خواهد بخورد حق ندارد خودش را سیراب کند، باید به مقدار رفع حرج بخورد.

می‌فرماید «مقتضاه کون العبرة بالمحلة إذا وافق الآخر بلد المعتدل تقدیراً لا مطلقا»، بگوئیم هر محله‌ای «کما یوهمه اطلاقه»، این مشبهٌ‌بهی که اینجا آمد که «کالرجوع فی وجه غیر مستوی الخلقه إلی مستویها»، در اینجا ما قرینه‌ی روشنی داریم که باید حمل بر متعارف شود، یعنی در باب شستنِ صورت وقتی می‌گویند بین الابهام و الوسطی، اینجا یک قرینه‌ی روشنی وجود دارد که شارع نمی‌گوید هر کسی ابهام وسطای خودش یا اگر یک کسی دستش اینقدر بزرگ بود، بین دو گوشش برسد بگوئیم باید شسته شود، یک کسی هم دستش اینقدر کوچک بود که یک مقدار کمی از صورتش را بشوید، قرینه وجود دارد.

ما بخواهیم مسئله را صناعی و اجتهادی کنیم می‌گوئیم قاعده این است که اطلاق حمل بر متعارف نمی‌شود مگر در جایی که قرینه وجود داشته باشد. اطلاق محکّم است یا حاکم است؟ ما باید به اطلاق عمل کنیم، شما همیشه می‌گوئید برای اطلاق دلیل بیاورید و اگر نبود می‌آییم سراغ اینکه مقیّد است؟ یا اینکه می‌گوئیم برای مقیّد باید دلیل بیاوریم؟ اطلاق دلیل نمی‌خواهد، لفظ مطلق است، اگر ما می‌خواهیم در یک موردی حمل بر متعارف کنیم قرینه دارد، اتفاقاً مواردی که فقها آمدند حمل بر متعارف کردند قرینه دارد.

حالا یک دلیل دیگری هم صاحب جواهر(ره) ذکر می‌کند، بعد می‌فرماید «اللهم إلا أن یدّعی أنه الغالب الذی ینصرف الاطلاق إلیه»، اینجا بحث انصراف را مطرح می‌کند در دلیل سوم. در دلیل دوم حمل لفظ بر متعارف، یعنی کاری به انصراف نداریم. اما در این دلیل سوم می‌فرماید انصراف، کاری نداریم که این مورد انصراف متعارف هست یا نیست؟ می‌گوئیم لفظ انصراف دارد به بلد معتدل، حالا خواه بلد معتدل متعارف باشد یا نباشد، کاری به این جهت نداریم یعنی از عبارت صاحب جواهر(ره) استفاده می‌شود بین حمل مطلق علی المتعارف و بین ادعاء انصراف الاطلاق فرق وجود دارد و فرقش هم روشن است، در انصراف شما منشأ می‌خواهید و منشأش هم استعمال است می‌گوئید این لفظ در این مورد غالباً استعمال شده، اگر کسی بگوید بلد غالباً در بلد متعارف استعمال شده می‌شود انصراف. اما در حمل مطلق بر متعارف غلبه‌ی استعمال را نمی‌خواهیم، خود متعارف آنهایی که قائل هستند قرینه می‌شود که مطلق را باید حمل بر متعارف کرد، ما می‌گوئیم متعارف بودن قرینیّـت بر اینکه مطلق را حمل بر متعارف کنیم نمی‌شود و قرینیت ندارد، اما آنهایی که می‌گویند قرینیت دارد می‌گویند مجرّد کونه متعارفاً، اما در باب انصراف غلبه‌ی استعمال می‌خواهیم.

پس «إلا أن یدعی أنه الغالب الذی ینصرف الاطلاق إلیه» و صاحب جواهر(ره) به این دیگر اشکال نمی‌کند، چون وقتی می‌گوئیم بلد، غالباً بلد متعارف یعنی انصراف متعارف دارد و بعد می‌فرماید «و علی کل حال فالاحتیاط ولو بالجمع بین القصر و الاتمام الذی هو الاصل لا ینبغی ترکه»، می‌فرمایند احتیاط ولو به جمع بین قصر و اتمام، چرا می‌گوید ولو؟ مگر احتیاط راه دیگری هم دارد، یک راه این است که خیلی دور شود یعنی طوری دور شود که از خطه‌ی بلد هم مسافت حساب شود، آنجا قصر است. اما یک مقداری رفته از محله حساب می‌کند مسافت است، از خطه‌ی بلد حساب می‌کند مسافت نیست، اینجا باید جمع بین قصر و اتمام کند می‌فرماید «لا ینبغی ترکه»، یعنی صاحب جواهر(ره) احتیاط وجوبی می‌کند در چنین موردی.

و صلّی الله علی محمد و آله الطاهرین