مركز فقهى ائمه اطهار‌(عليه السلام) در يك نگاه

آنچه در پى مي‌آيد حاصل گفت‌وگوي افق حوزه با حجةالا‌سلا‌م والمسلمين شيخ جواد فاضل لنكرانى در خصوص فعاليت‌هاى اين مركز مي‌باشد كه از نظر خوانندگان ارجمند مىگذرد.

- افق حوزه: ضمن سپاس از اين‌كه اين فرصت را در اختيار خوانندگان هفته‌نامه قرار داديد، به عنوان اولين سئوال، راجع به تاريخ تأسيس و انگيزه آيةاللّه العظمى فاضل از تأسيس چنين مؤسسه‌اى توضيحاتى بفرمائيد.

- مركز فقهى ائمه اطهار عليه السلام در سال 1376 به دستور آيةاللّه العظمى فاضل لنكراني تا›سيس گرديد. هدف از تاسيس اين مركز هم اين است كه در حوزه علميه بحمداللّه فضلا‌ي مستعد و توانمندى وجود دارد كه آمادگى اين را دارند در خصوص مسائل فقهى و اصولي زحمت بكشند و بتوانند محصولا‌ت علمى و اجتهادى خوبى را از خود نشان دهند‚ اين مؤسسه افراد داراى اين استعداد‌ها را با برگزارى امتحان ورودى و مصاحبه گزينش مىكند; از جمله شرائط آنان اين است كه حداقل شش سال سابقه حضور، درس خارج فقه و اصول يكي از اساتيد معظم حوزه را داشته باشند.

بعد از ورود به اين مركز، گروه‌هاى مختلفى زير نظر اساتيد برجسته و افرادى كه خودشان در مسائل فقهى و اصولي صاحب‌نظر هستند تشكيل مىشود و در اين راستا هشت گروه از جمله قضا، حج، اجاره، اصول فقه(1)‚ اصول فقه(2)‚ صلا‌ة‚ مسائل مستحدثه و خمس تشكيل شده است و جميع رموز اجتهادى در هرگروه مطرح مىشود‚ خصوصيت اول اين گروه‌ها اين است كه استاد متكلم‌وحده نيست و شايد فقط يك سوم از وقت در اختيار او باشد و دو سوم ديگر در اختيار فضلاء و طلا‌ب است. خصوصيت دوم اين است كه در هر بحثى همه مباحث مربوطه اعم از فقهى، اصولى، تفسيرى، كلا‌مى و رجالى كه لا‌زم باشد پيرامون آن موضوع طرح شود در آن بحث مطرح مىكنند. خصوصيت سوم گروه‌ها اين است كه تمام فضلاء شركت كننده در گروه‚ بايد در بحثى كه مطرح مىشود نظر بدهند و بعد از اين‌كه محرز شود به نظرى رسيده‌اند وارد مسئله ديگر مىشوند. چهارمين خصوصيت نيز اين‌گونه است كه همه آقايان موظف هستند در هر بحثى كه كار پژوهشى و استنباطى روى آن انجام مىشود يك رساله تحقيقى و جامع داشته باشند و اكنون كه شش سال از عمر اين مؤسسه مىگذرد، بيش از صد رساله فقهى يا اصولى از فضلا‌ئى كه در اين‌جا مشغول هستند داريم و انصافاً رساله‌هاي خوبى هم هستند.

به هر حال هدف اصلى مؤسسه، پذيرش فضلا‌ئى است كه گرايش فقهى قوى در آنان وجود دارد و آمادگى اين را دارند در مسائل فقهى به يك فعليتى در استنباط و اجتهاد برسند و في‌الجمله امكانات خوبى هم در اختيار آنان قرار مىدهيم.

- افق حوزه: مشكلا‌تى را كه امروز در شيوه آموزش استنباط با آن مواجه هستيم بيان فرمائيد؟

- نكته‌اى كه ما بايد به آن توجه داشته باشيم اين است كه بحمداللّه در زمان فعلى درس‌هاى خارج بسيار مهم و پربارى در حوزه وجود دارد و شايد بتوان از يك جهت آن را در حوزه كم‌سابقه دانست و در‚ درس‌هائى كه اساتيد تراز اول عهده‌دار آن‌ها هستند فضلا‌ى زيادى حضور پيدا مىكنند كه اين جاى شكرگزارى دارد و هيچ‌وقت نبايد اين درس‌ها مورد كم‌توجهى قرار گيرد.

اما در، درس‌هاى موجود، افرادى كه داراى استعداد قوى هستند با افرادى كه داراى استعدادهاى متوسط و يا ضعيف هستند يك نواخت ملا‌حظه مىشوند و استاد به طور طبيعى بايد درس را به نحوى القاء كند كه غالب افراد شركت‌كننده بتوانند از اين درس استفاده كنند. در مسائل آموزشي همه اهل فن مىگويند‚ ولو افراد خيلى بااستعداد باشند، اما تا برنامه و اشرافى از طرف يك صاحب‌نظر و افرادى كه بتوانند با آنان كار كنند به صورت خاص وجود نداشته باشد نمىتوانند به نحو مطلوب استعداد خود را به فعليت برسانند. لذا مىتوان گفت يكى از كمبودها و خلأهايى كه در درس‌هاى خارج وجود دارد، عدم نظارت و اشراف علمى خاص بر افراد با استعداد است. نكته دوم اين‌كه در گذشته معمولا‌ً استاد، نوشته‌هاى افراد ملا‌ّ و شاگردان بااستعداد را ملا‌حظه مىكرد. همين كتاب نهاية التقريرى كه در سه جلد از والد بزرگوار ما چاپ شده در سن نوزده تا بيست و چهار سالگى آن را نوشته‌اند و مرحوم آيةاللّه العظمى بروجردى از اول تا آخر اين كتاب را ديده‌اند.

اما امروز كثرت فضلاء سبب مىشود كه استاد وقت نداشته باشد تمامى نوشته‌هاى علمى شاگردان را ملا‌حظه و بررسي نمايد و طبيعى است كسى كه تحقيق مىكند و رساله مىنويسد، مخصوصاً در فقه و اصول انتظار دارد با يك صاحب‌نظر قوى مرتبط باشد و اگر چنين نباشد قطعاً در مسائل استنباطى دچار اشتباه خواهد شد; زيرا اجتهاد در فقه و اصول اين‌گونه نيست كه به مجرد ملا‌حظه كردن يك سرى نظريات بتوان صاحب‌نظر شد. تا كسى پاى درس فقيهى نرفته باشد، نمىتواند بگويد من فقيه شده‌ام، چون اجتهاد يك رموز و اصولى دارد و اين امر جز با ممارست حاصل نمىشود. مركز فقهى ائمه اطهار عليه السلام بحمداللّه اين مسئله را حل كرده است و فضلا‌ئى كه نمىتوانند درس را با استاد در ميان بگذارند‚ نظرشان را با كسى كه سرگروه و به منزله استاد است، مطرح مىكنند.
- افق حوزه: مدت دوره‌اي كه آقايان طى مىكنند چند سال است؟
- در ابتدا يك دوره چهارساله را طى مىكنند و سپس يك دوره دو ساله نيز به نحو نهائى برايشان در نظر گرفته‌ايم كه دوره چهارساله‚ تخصصى است و مباحث مشكل و مهم فقه و اصول از لحاظ اجتهادى و ادلّه و مبانى فقهي‚ اصولى و هم‌چنين مبانى رجالى و فقه الحديث را مورد بحث قرار مىدهيم‚ مثلا‌ً در گروه حج كه تحت نظارت حجةالا‌سلا‌م والمسلمين حاج آقاى بيگدلى بوده و اكنون نيز تمام شده است‚ از اول حج تا آخر آن مباحث بسيار مهم را مطرح كرده‌اند; لذا چارچوب اصلى كار ما در چهار سال اول اين است كه مسائل مهم فقه و اصول و هم‌چنين يك دوره از آيات الا‌حكام را آقايان بگذرانند و خودشان هم رساله‌اى در آيات‌الا‌حكام تهيه كنند، در طول اين مدت شايد حدود پنجاه رساله در مورد آيات الا‌حكام تهيه كرده‌اند و علا‌وه بر اين‌كه خود و استاد، آن‌ها را ملا‌حظه كرده‌اند، كسان ديگرى هم هستند كه رساله‌ها را ارزيابى مىكنند.
اما در دوره فوق تخصصى كه پس از پايان چهار سال است و دو سال ديگر طول مىكشد، واقعاً جاى آن در حوزه خالي است، هدف ما اين است در آينده بتوانيم فقه را به شاخه‌هاى تخصصى متعدد تقسيم كنيم، مثلا‌ً سئوالا‌ت فراوانى در مسائل پزشكى نسبت به فقه وجود دارد و هر روز هم به دفتر آقا واصل مىشود، شايد بتوان گفت الا‌ن بيش از دو كتاب دويست صفحه‌اى سئوالا‌ت پزشكى داريم كه هر سئوال يك رساله عميق مىطلبد. بنابراين دنبال اين هستيم در ميان فضلاء، از عده‌اى بخواهيم فقط در فقه پزشكى كار كنند و كار فقهى و فوق تخصصى آنان پيرامون مسائل پزشكى باشد. هر وقت دانشگاه و يا پزشكى در مسائل فقهى سئوالى داشت‚ بتواند از اين آقايان استفاده كند. هم‌چنين در فقه خانواده كه يك بحث مفصل دارد‚ فقه عبادات‚ فقه معاملا‌ت‚ فقه سياسى و...‌‌.
- افق حوزه: تعداد فضلا‌ئي كه در اين مركز مشغولند چند نفر هستند؟
- با توجه به اين‌كه شرائط خاص و امتحان بسيار مشكلى را براى ورود آقايان در نظر گرفته‌ايم و گاهى اوقات 6 الى 7 ساعت طول مىكشد و از طرفى هم ما دنبال هرچه بيشتر پخته كردن برنامه‌ها هستيم تا در آينده بتوانيم بيشتر در خدمت فضلاء باشيم، لذا در اين چند سال تعداد 60 نفر را گزينش كرده‌ايم.

- افق حوزه: گرچه كار اصلى مركز‚ آن‌طور كه فرموديد آموزش استنباط است‚ ولى با توجه به ظرفيت بالا‌ى علمى آن، آيا در ارتباط با مسائل مستحدثه هم گروه خاصى داريد كه فعاليت داشته باشند.
- ما درصدد هستيم مسائل جديد هر قسمت را به شاخه‌هاى تخصصى ارجاع دهيم، ولى چون در مراحل اوليه هستيم و مقدارى هم روى برنامه‌ها مطالعه مىكنيم، دو سال است يكى از اين گروه‌ها را ممحض در مسائل مستحدثه كرده‌ايم و محصول اين زحمت‌ها بزودى در يك جلد كتاب منتشر خواهد شد كه مسائل بسيار خوب و جديدى در همين چند ساله اخير در دنياى علم مطرح شده و مورد بحث قرار گرفته است.

- افق حوزه: اشاره‌اى به آثار مكتوب مركز داشتيد، بفرمائيد چه آثار مكتوبى از اين مركز منتشر شده است؟
- يك موسوعه عظيم فقهى تأليف آيةاللّه العظمى فاضل مىباشد كه شرحى بر تحرير الوسيله است‚ به نام تفصيل الشريعه، نوشته شده و الا‌ن حدود 22 جلد آن چاپ شده و اكنون نيز مركز روى مدارك موسوعه كار مىكند و حدود هفت جلد را با كيفيت بسيار خوبى منتشر كرده‌اند.

تقريرات درس مرحوم آيةاللّه العظمى بروجردى در باب صلا‌ة هم يكى از كتب مرجع در حوزه است. بعضى از اساتيد و مراجعى كه خارج صلا‌ة مشغول بودند، خودشان مىفرمودند: يكى از كتاب‌هائى كه زياد به آن مراجعه مىكنيم‚ همين تقريرات آيةاللّه العظمى بروجردى به نام نهاية التقرير است.

در كنار تنظيم كتاب‌هاي والد، بعضى از رساله‌ها به وسيله همين گروه‌ها مورد تحقيق قرار گرفته، مثلا‌ً گروهى داريم در بحث قواعد الفقهيه كار مىكنند و در رأس گروه هم حجةالا‌سلا‌م والمسلمين حاج شيخ حسين كريمى هستند، رساله‌اى به نام قرعه با تحقيقات خودشان و شاگردان را منتشر كرده‌اند. در كنار اين‌ها پژوهش‌هائى نيز داريم و خلأهاى پژوهش فقهى را به تناسب اولويت بررسى مىكنيم. مثلا‌ً وقتى فضلاء به بحث قواعد فقهى مىرسند‚ به موارد تطبيق قواعد دسترسى ندارند، ما براى هر قاعده‌اى تطبيقات آن قاعده را آورده‌ايم كه اين قاعده فقهى از اول فقه تا آخر آن در كجا مورد استدلا‌ل قرار مىگيرد و در رساله‌اى به نام <تعارض اصل و ظاهر> تدوين شده كه هنوز به چاپ نرسيده و اين تطبيقات در آن مطرح شده است.

موسوعه‌اى را هم تنظيم كرده‌ايم كه فقط مربوط به فقه كودك است، چون امروز دنيا نسبت به چند مسئله بسيار حساس است، يكى احكام مربوط به اطفال و كودكان و يكى هم احكام مربوط به زن است، گروهى در اين زمينه موسوعه‌اى را پژوهش مىكنند كه تقريباً 6 الى 7 جلد است و دو جلد آن آماده چاپ است.
- افق حوزه: با توجه به اين‌كه گزينش شما يك گزينش خاصى است، استقبال فضلا‌ى حوزه نسبت به اين مركز و نظر آقايانى كه در اين دوره‌ها شركت كرده‌اندچه‌گونه است؟
- به لحاظ اين‌كه در اين خصوص اعلا‌ن عمومى نداريم‚ روشن است كه عده‌اى خاص اطلا‌ع دارند و مراجعه همين تعداد نيز زياد است‚ ولى ما از طريق امتحان و مصاحبه كسانى را كه از استعداد بالا‌ئي برخوردارند گزينش مىكنيم‚ اما در ارزيابى كه از فضلا‌ى اين‌جا شده و خود ما هم فكر نمىكرديم اين‌گونه باشد‚ بعضى از آقايانى كه چندين سال در برخى از درس‌هاي خارج حوزه رفته‌اند، گفته‌اند ما در مدت چهار الى پنج سال گذشته به رموز و خصوصيات اجتهاد واقف شديم و من هم پيشنهاد مىكنم با فضلا‌ى مركز از نزديك صحبت داشته باشيد و نظر آن‌ها را جويا شويد.

البته اين كار چون جديد است و قبلا‌ً در حوزه با اين كيفيت سابقه نداشته، طبعاً همراه با نواقصى نيز هست كه ان‌شاءاللّه به تدريج حل مىشود‚ ولى همين مقدار انجام شده بسيار خوب بوده و هدف ما اين است امكاناتى را در اختيار فضلاء بگذاريم كه رشد فقهى خوبى داشته باشند و فكر مىكنم 90 درصد هم به هدف خودمان رسيده‌ايم.

- افق حوزه: مركز چه تسهيلا‌تى را در اختيار دانش‌پژوهان مىگذارد؟
- كتابخانه بسيار خوبى به عنوان كتابخانه فقه و اصول با حدود 15 هزار جلد كتاب از همه مذاهب شيعه، سنى، زيديه، خوارج و هم‌چنين فقه غربى وجود دارد ودرصدد تهيه متون انگليسى مربوط به حقوق و فقه هستيم. علا‌وه بر اين رساله‌هائى كه مىنويسند تايپ مىشود و به صورت جزوه مدوّنى درمىآيد، مقدار مختصرى هم كمك مالى به فضلاء وجود دارد.
- افق حوزه: قاعدتاً مراكز علمى، در ضمن كار پژوهشي- آموزشى دروني‚ بعضاً خدمات علمى هم به سائر مراكز ديگر دارند، آيا اين مركز سرويس‌دهى علمى هم دارد؟
- غير از برنامه‌هاي آموزشي‚ يك سايتى از سال 78 شروع به فعاليت نموده كه مربوط به آيةاللّه العظمي فاضل لنكرانى است و انصافاً يكى از سايت‌هائى است كه مراجعه‌كنندگان بسيارى دارد و درسال گذشته بيش از 6هزار ايميل داشته‌ايم كه در هر ايميل از يك تا دويست سئوال موجود بوده و اين سايت پاسخ‌گوى سئوالا‌ت داخل و خارج كشور بود و اكنون نيز اين خدمات فرهنگى ادامه دارد; در اين سايت تمام تأليفات والد معظم و فهرستى از كتاب‌هاي كتابخانه تخصصى قرار داديم كه هر محققى بخواهد به اين سايت رجوع كند مىتواند از تمام كتاب‌هاى اين مركز استفاده كند.
كار ديگرى كه سه سال است انجام مىدهيم‚ اين است كه بعضى از درس‌هاى مهم و شلوغ حوزه در مقطع سطح را ارزيابى كرديم و از اساتيد اين دروس خواستيم هر هفته 4 ساعت با شاگردان مستعد خود كلا‌س فوق‌العاده داشته باشم كه در طول 3 سال گذشته براى دويست طلبه برنامه داشتيم كه در اظهاراتشان گفته‌اند: حالا‌حقيقت درس خواندن را مىفهميم; اين مركز شعبه‌اي هم در مشهد دارد كه دروس رسائل و مكاسب و كفايه با شيوه‌هاى خاص تدريس مىشود; مثلا‌ً در حوزه كه صد وبيست ساعت در سال درس مىخوانند، ما در سال گذشته حدود 180 ساعت جلسه كلا‌س درس داشتيم كه يكى از طلا‌ب آن‌جا به من مىگفت: با اين روشى كه رسائل خواندم، مىتوانم تدريس كنم.
- افق حوزه: اگر نكته خاصي مد نظرتان است بفرمائيد.
- ضمن تشكر از مديريت حجةالا‌سلا‌م والمسلمين واثقى كه مساعى زيادى در تدبير امور مركز داشته‌اند، نكته‌اى كه در خاتمه مىخواهم به آن توجه دهم اين است، ما معتقديم نظير اين مراكز در حوزه بايد متعدد باشد، با اين‌كه علماء ما حدود هزارسال در مسائل فقهى كار كرده‌اند، اما به جرأت مىتوان گفت يك دهم از فقه كار شده است و هنوز قدم‌هاى بسيار زيادى مانده كه بايد برداشته شود‚ ممكن است در ذهن خيلى از فضلاء اين تصور باشد كه در فقه و اصول تحقيقات انجام شده و حرف‌ها زده شده‚ در صورتى كه مسائل بسيار زيادى به صورت خام باقى مانده است; گرچه نبايد ضرورت‌هاي سائر علوم را ناديده بگيريم; ولى آنچه ما به آن رسيده‌ايم اين است كه اگر تمام مسائل فقه و اصول بخواهد بررسى شود، وجود يك مركز كافى نيست، لذا از مراجع بزرگوار، مسئولين حوزه و صاحب‌نظران تقاضا مىكنم براى تحقيق مسائل فقهى عنايت و اهتمام بيشترى داشته باشند.