كاري كه شما باید انجام دهید؛ اينكه از اول تا آخر مباحث را يك دور بخوانید، يك نتيجه‌گيري كنید كه مجموعاً براي «اصل قاعده» چند دليل اقامه شد و براي عكسش چند دليل اقامه شد؟

كدام دليل مورد قبول و كدام دليل ردّ شد؟ يك جمع‌بندي نهايي كنيد و مجدداً خودتان بايد تحقيقي وارد شويد و كار كنيد. من توصيه مي‌كنم كه حتماً تابستان امسال يك رساله‌ي مفصلي در همين قاعده بنويسيد، اگر عربي بنويسيد مفيد واقع مي‌شود.

علاوه بر آن؛ خودتان هم تحقيق كنيد. ببينيد الآن مرحوم شيخ فضل الله نوري(رضوان الله عليه) حدود صد سال پيش شهيد شده، امروزه آدم مي‌داند كه غير از جهات سياسي‌اش، يك مرد خيلي ملايي بوده، يك رساله‌اي در همين مورد دارد قاعده «ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده» و «ما لا يضمن بصحيحه لا يضمن بفاسده».

از اين مسأله‌ي نوشتن غفلت نكنيد، وسوسه خيلي سراغ آدم مي‌آيد، انسان وقتي دارد مي‌نويسد مي‌گويد چه فايده دارد؟ ما از آن كتاب به اين كتاب مي‌آوريم؟ به قول يك آقايي كه با روحانيت خيلي مأنوس بود كه از دوستان مرحوم امام(رض) و مرحوم والد ما(ره) بود، خيلي هم انسان شيريني بود، ايشان يك روزي منزل يكي از علما رفته بود،‌ ديده بود در يك اتاقي20 تا كتاب را كنار هم گذاشته‌اند و يكي دارد مي‌خواند و ديگري مي‌نويسد. از اينها سؤال كرد كه داريد چكار مي‌كنيد؟

اينها گفتند كه ما داريم احاديث را جمع‌آوري مي‌كنيم، در يك جاي ديگر وارد مي‌كنيم. گفت كه در يك جمله بگوئيد كه داريم احاديث را گور به گور مي‌كنيم! البته در واقع اينطور نيست، اين احاديثي كه اينقدر متشتّت هست، اگر كنار هم قرار بگيرد، در يك موضوع واحد، چقدر نتايج زيادي بر آن بار مي‌شود؟ الآن هم همينطور است، و احاديث ما هنوز خيلي به موضوع بندي و تقريب نياز به اين مسائل دارد.

من تجربه‌ي خودم را عرض مي‌كنم. يكي از چيزهايي كه والد ما(رض) خيلي تأكيد مي‌كردند؛ «نوشتن» بود. انسان وقتي مي‌نويسد، پيش خودش مي‌گويد چه فايده و اثري دارد؟ أولاً در اين نوشتن، شما روي صفحه‌ي كاغذ نمي‌نويسي، اگر با دقت بنويسي، در واقع روي ذهن تان مي‌نويسيد. يعني روايتي كه اينطور مي‌نويسيد، ذهن شما تصويربرداري مي‌كند، دقت مي‌كند و اين در ذهن‌تان باقي مي‌ماند.

نكته‌ي دوم؛ موقع نوشتن انسان مي‌فهمد كه در كجا ضعف دارد؟ به قول ايشان در رجال، انسان وقتي حديث را بررسي مي‌كند، سند حديث را مي‌گويند صحيح است يا نه؟ مي‌گويد من از كجا بگويم كه اين صحيح است يا نه؟ رجال و فقه الحديث لازم دارد. انسان موقع نوشتن دقت می‌کند كدام مطلب را اول و كدام را دوم بياورد؟ يكي از خصوصيات منحصر والد راحل ما(ره)اين بود كه مطالب را به قدري منظم رديف مي‌كرد كه آرام آرام و قدم به قدم ذهن شنونده آماده مي‌شد براي رسيدن به نتيجه‌ي مطلوب. حالا گاهي اوقات يك مطلبي هست كه چند تا مقدمه دارد، انسان مي‌آيد مقدمه پنجم را اول ذكر مي‌كند. ‌

اينطور نمي‌شود، بايد به ترتيب گفت تا يكي‌يكي روشن شود. الآن شما اين سيري كامل در اصول فقه را ببينيد، انسان مي‌بيند كه مثل يك برنامه‌ي منظمي كه تنظيم مي‌شود، تا بخواهد به نتيجه برسد. خود ايشان به من مي‌فرمودند كه من دو جور مطالعه مي‌كنم؛ يك مطالعه مي‌كنم و فكر در عمق مطلب مي‌كنم، که مطلب چيست؟ بعد كه اين تمام شد، فكر مي‌كنم در چينش مطلب، كه حالا كدام مطلب را بايد اول گفت، كدام مطلب را بايد دوم گفت. در نوشتن انسان اين را مي‌فهمد. آنگاه اينجاست كه انسان مي‌تواند بفهمد كه اين مقدمه اشكال دارد. پس نتيجه واضح است. براي اجتهاد انسان بايد كم‌كم از همين راه وارد شود و إلا اگر اين زحمات نباشد، فايده‌اي ندارد.

تا می‌توانید بنويسيد. تقاضاي من اين است كه آقايان در اين تابستان كه دو سه هفته‌ي ديگر درس ها تعطيل مي‌شود، قاعده‌ي « ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده» را بنويسيد. مفصل‌تر از آنچه ما گفتيم بنويسيد. آنچه را ما گفتيم تا مي‌توانيد مورد مناقشه قرار دهيد. اگر به ذهن‌تان پنج تا اشكال مي‌رسد، نگوئيد حالا يك اشكالش کافي است. هر پنج تا را بياوريد. چند سال که اين طوري كار كنيد اين سبب مي‌شود كه ذهن‌تان قوي و آماده مي‌شود و اوايل كار هم يك مقداري مشكل است، اما بعداً آسان می‌شود.

باز خود والد راحل ما(ره) مي‌فرمودند كه براي من نوشتن عربي به مراتب از نوشتن فارسي آسان‌تر است، با اينكه انشاي فارسي ايشان خيلي قوي بود، ولي مي‌فرمودند كه عربي براي من خيلي آسان‌تر از فارسي است. بعد هم كه از دنيا مي‌روند مي‌بينيد كه اين همه آثارشان باقي مانده و اين همه كتابها هست كه در اختيار مدرسين و فضلاست كه مراجعه مي‌كنند. نوشته يك چيزي است كه انسان را ماندگار مي‌كند.

حالا اگر هم چاپ نشود، بالأخره يك زماني مي‌شود كه نوه و نتيجه‌ي شما چاپ مي‌كند، مي‌گويد يك جد ملايي داشتيم اين كتابش را چاپ كنيم. اگر انسان با اخلاص بنويسد باقي مي‌ماند و منتشر مي‌كند و مؤثر هم واقع مي‌شود. لذا حتماً آقايان اين را يك رساله‌اي كنيد و اول سال ديگر اگر ما زنده بوديم و خدمت‌تان رسيديم، رساله‌ها را مي‌خوانم و نكاتش را مورد دقت قرار مي‌دهم.