- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی

همان‌گونه که در جلسات گذشته اشاره شد از آیات حرمت قتل نفس در قرآن نمی‌توان حرمت سقط جنین را استفاده نمود، اگرچه پذیرفتیم از زمان دمیده شدن روح، واژه «نفس» به آن اطلاق می‌شود، اما آیات «و من قتل نفساً بغیر نفسٍ أو فسادٍ فی الأرض فکأنما قتل الناس جمیعاً»^[1] شامل آن نمی‌شود.

اگر بگوییم از بین بردن این جنین از ابتدا که نطفه است عنوان قتل نفس را دارد یا از زمانی که روح در او دمیده می‌شود به عنوان این‌که قتل نفس است، این عنوان «کأنما قتل الناس جمیعاً» هم اینجا می‌آید و یک قبح بسیار شدیدی پیدا می‌کند و این آثاری است که بر این عنوان مترتب می‌شود، اما می‌خواهیم ببینیم آیا برای حرمت سقط جنین در قرآن آیات دیگری هم داریم که بتوانیم به آن آیات استدلال کنیم یا نه؟

دو دسته از آیات مربوط به ضرر

در قرآن در مورد ضرر دو دسته آیات وارد شده است:

دسته اول آیات

یک دسته آیات خبری است مانند:

1. «و إن تصبروا و تتقوا لا یضرّکم کیدهم شیئاً»^[2] که خبر می‌دهد.

2. «أفتعبدون من دون الله ما لا ینفعکم شیئاً و لا یضرّکم»^[3]،

3. «أندعوا من دون الله ما لا ینفعنا و لا یضرنا»^[4]،

4. «و یتعلمون ما یضرهم و لا ینفعهم»^[5].

از این آیات می‌توان نتیجه گرفت که اشاره دارد به این‌که ضرر در ارتکاز عقلا یک امر قبیحی است و شارع نیز این ارتکاز عقلا را تأیید کرده است. عقلا می‌گویند سراغ چیزی که به شما ضرر می‌رساند نروید و عقلا ضرر رساندن را نمی‌پذیرند حتی در علم («و یتعلمون ما یضرهم و لا ینفعهم»)، یک علمی که موجب ضرر است قبیح است. پس یک دسته آیات قرآن اشاره دارد که «أن الضرر قبیحٌ عقلائیاً» و شارع نیز این را پذیرفته که از آن استفاده می‌کنیم که پس ضرر رساندن قبیح است.

دسته دوم آیات

یک سری از آیات انشائی است، مانند:

1. «لا تضارّ والدةٌ بولدها»^[6]، به مادر به سبب ولد نباید ضرر وارد کرد، «و لا مولودٌ له بولده»؛ پدر به سبب ولدش نباید به او ضرر وارد شود.

2. خداوند متعال در مورد طلاق می‌فرماید: «اسکنوهنّ من حیث سکنتم من وجدکم و لا تضارّوهن لتضیقوا علیهن»^[7]؛ اگر زن‌هایتان را طلاق دادید همان جایی که خودتان سکونت می‌کند در ایام عده، همان‌جا سکونت‌شان بدهید به مقداری که امکان دارد و به اینها ضرر نرسانید تا این‌که در اثر ضرر وارد کردن بخواهید تضییقی بر اینها وارد کنید و اینها ناچار شوند از این خانه بروند. در این آیه نهی است: «لا تضاروهنّ»، این القای خصوصیت از این‌که در طلاق درباره زن نباید ضرر وارد شود چه به زن و چه غیر زن، چه در طلاق و چه در غیر طلاق، یک کبرای کلی می‌شود از آن استفاده شود.

3. «علیکم انفسکم لا یضرّکم من ضلّ»^[8]، این جنبه‌ انشائی است یا خبر در مقام انشاء است.

4. در آیه 282 بقره در مورد دَین که احکام زیادی را بیان می‌کند می‌فرماید: «و اشهدوا اذا تبایعتم و لا یضارّ کاتبٌ‌ و لا شهید»^[9]؛ وقتی معامله‌ای انجام می‌دهید شاهد بگیرید و این معامله‌تان نوشته شود، اما آن کاتب و آن کسی که شهادت بر معامله‌ شما می‌دهد نباید به او ضرری وارد شود. این هم نهی از ضرر است که البته این مباحث در قاعده «لاضرر» یک روایت است «لا ضرر و لا ضرار» که روی بعضی از مبانی ریشه‌اش به همین آیات قرآنی برمی‌گردد.

5. در باب وصیت خداوند می‌فرماید: «من بعد وصیةٍ یوصی بها او دینٍ غیر مضارّ»^[10]، وصیت نباید ضرر به ورثه وارد کند؛ یعنی یک کسی وصیتی کند به قصد اضرار به ورثه، اینجا هم نهی است.

بنابراین وقتی آیات ضرر را در قرآن بخواهیم تقسیم‌بندی کنیم برخی به شکل إخباری است که به یک امر ارتکازی عقلایی اشاره دارد که در ارتکاز عقلا «الضرر ممنوعٌ»؛ عقلا می‌گویند شما حق نداری به کسی ضرر وارد کنی به هیچ وجه، حتی اگر یک علمی ضرر داشته باشد آن علم ممنوع می‌شود. اگر یک علمی موجب شود که انسان تسلط و آگاهی پیدا کند بر اسرار دیگران، این یک نوع ضرر است و امنیت دیگران را انسان از بین می‌برد. لذا سحر و جادو هم یکی از جهاتی که محرم است همین است، اگر انسان علمی پیدا کند که بتواند تصرف در زندگی دیگران کند، اگر علمی پیدا کند بتواند آگاهی بر اسرار دیگران پیدا کند حرام است. برخی درباره هوش مصنوعی می‌گویند چنین تصرفاتی را ایجاد می‌کند؛ یعنی با هوش مصنوعی تصمیم یک انسان، حاکم و یا فرمانده را عوض می‌کنند. علمی که ضرر دارد عقلا ممنوع و قبیح می‌دانند.

یک دسته آیات نیز نهی می‌کند مانند «لا تضارّوهنّ» یعنی به این زنهایی که طلاق دادید ضرر وارد نکنید، وصیت یا دین نباید موجب ضرر به ورثه باشد، به کاتب و شهید در معامله نباید ضرر وارد شود، یا در باب شیر دادن به ولد «و لا تضارّ والدةٌ بولدها» که از آن استفاده می‌کنیم که ضرر و اضرار ممنوع است.

بررسی شمول آیات ضرر نسبت به سقط جنین

حال باید دید که آیا می‌توان در ما نحن فیه این‌گونه استدلال نمود که این نطفه‌ای که الآن منعقد شده، وقتی کسی این را از بین ببرد یک ضرری وارد می‌شود. حال این ضرر یا بر خود این نطفه است یا بر صاحب این نطفه که مادر باشد و این ممنوع و قبیح و حرام است و از این راه اثبات کنیم که از بین بردن نطفه حتی در لحظات اولیه استقرار، مصداق برای ضرر رساندن به خود نطفه است یا اگر کسی در این هم تأمل داشته باشد لااقل مصداق برای ضرر رساندن به مادر است، یا ضرر رساندن به پدر است و آیات قرآن ضرر را تحریم و ممنوع می‌کند؟ به نظر می‌رسد این آیات می‌تواند این مدعا را اثبات کند.

البته برای نظر دادن به این‌که سقط جایز نیست، برخی از این فقها تا می‌گویند در قبل ولوج روح صدق قتل نفس نمی‌کند بلافاصله می‌گویند پس سقط جایز است، ما باید ببینیم آیات دیگر قرآن چه دلالتی دارد؟ این آیات مسئله‌ ضرر به خوبی دلالت بر این دارد که این حرام است.

در روایات داریم وقتی کسی نطفه را از بین می‌برد، اگر مادر نطفه‌ای که در رحم خودش هست را از بین برد از دیه‌اش ارث نمی‌برد؛ چون این مادر او را کشته، ولی قتل النفس نیست. قتل النفسی که آیات قرآن می‌گوید: «کأنما قتل الناس جمیعاً» است.

بنابراین نظر ما این است که به آیات ضرر می‌توانیم بر حرمت سقط جنین استدلال کرده و بگوییم سقط جنین حرام است برای این‌که بر این بچه‌ای که در رحم مادر ضرر دارد یا بر پدر و مادر این بچه ضرر دارد؛ زیرا یک هبه‌ای است که خدا به این پدر و مادر می‌کند، فرق نمی‌کند فاعل این ضرر خود مادر باشد، دکتر باشد، پدر باشد یا نه، اینها فرقی نمی‌کند در حکم تکلیفی ولی در حکم وضعی‌اش فرق می‌کند. در حکم تکلیفی این صدق می‌کند که ضرر وارد می‌شود و می‌شود هذا حرامٌ، لذا از این آیات به خوبی استفاده می‌شود.

بنابراین اگر از آیات ضرر استفاده کردیم سقط جنین حرام است، در بحث تزاحم بین این و آنجایی که بگوئیم این مصداق قتل نفس محترمه است فرق پیدا می‌کند؛ یعنی اگر گفتیم از بین بردن جنین مصداق قتل نفس محترمه است، به این زودی‌ها چیزی نمی‌تواند با او مزاحمت کند، باید یک چیزی باشد که ملاکش اقوای از قتل نفس محترمه باشد، اما اگر گفتیم این قتل نفس محترمه نیست و یک حرمتی دارد در حدّ حرمت ضرر، همان طوری که بسیاری از امور می‌تواند با مسئله ضرر مزاحمت کند.

فرض کنید در تعارض بین ضرر و حرج برخی قائل‌اند که حرج مقدم است، اگر کسی بخواهد متحمل این ضرر نشود زندگی‌اش حرجی می‌شود، این قابلیت تزاحم دارد، البته هنوز نمی‌شود بگوئیم حرف تمام شد چون باید آیات دیگر و روایات را دید تا نتیجه نهایی را بگیریم.

آیات ظلم از باب این‌که این کار ظلم به بچه است، یا ظلم به پدر و مادر است آیا حرام است یا نه؟ همچنین مسئله خیانت. اگر گفتیم از بین بردنش از باب ضرر بر این جنین حرام است، ممکن است یک ضرر اقوا با این مزاحمت کند، مثلاً مادر می‌گوید اگر این را از بین نبرم معلول می‌شوم، معلولیت مادر ضرری اقوای از آن است، می‌گوئیم مانعی ندارد، این بحث در بحث تزاحم بسیار ثمره پیدا می‌کند، شما اگر گفتید از بین بردن این جنین قتل نفس محترمه است، مگر چیزی به این زودی می‌تواند با او تزاحم کند؟ اما اگر گفتید نه، این از باب ضرر حرام است، اینجا قابلیت این‌که ضرری اقوی مزاحم او شود این قابلیت را دارد.

وَ صَلَّی الله عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرینْ

[1] . سوره مائده، آیه 32.
[2] . سوره آل‌عمران، آیه 120.
[3] . سوره انبیاء، آیه 66.
[4] . سوره انعام، آیه 71.
[5] . سوره بقره، آیه 102.
[6] . سوره بقره، آیه 233.
[7] . سوره طلاق، آیه 6.
[8] . سوره مائده، آیه 105.
[9] . سوره بقره، آیه 282.
[10] . سوره نساء، آیه 12.

برچسب ها :

تزاحم «لاضرر» نفس ضرر قتل نفس سقط جنین آیات ضرر

فقه غربالگری