خطابات قانونیه

مهم‌ترین ابتکار اصولی امام خمینی(قدس‌سره)




مقدّمه

مقـدّمـه

بي‌ترديد علم اصول فقه از مؤثرترین علوم در فهم مجموعه دین و به‌ويژه، استنباط احکام شرعی است. تسلّط بر این علم، به معناي اقتدار بر فهم کتاب الهی ـ قرآن کریم ـ و دست‌یابی به مراد و مقصود امامان معصوم(علیهم‌السلام) است. کسی که آگاهی دقیق و صحیح از این علم نداشته باشد، نه می‌تواند حق علم تفسیر را ادا نماید و نه وصول به فهم احادیث برای او ممکن است.

بدون هیچ مبالغه‌اي باید پذیرفت دانش اصول فقه، کلید فهم دین است و تحولات شگرف علمي و رشد اجتهاد شيعي در گرو تكامل و بالندگي اين علم است. از این رو، مورد اهتمام ویژة فقيهان ژرف‌انديش در طول قرون متمادی بوده و در هر عصر و دوره‌ای، عالمان و محقّقانی سخت‌كوش با تعمّق بیشتر، قواعد اصولی جدیدی بر آن افزوده‌اند و به موازات رشد علوم و نیازهای بشری، این علم نيز تکامل پیدا كرده است.

در قرون كنوني و از میان دانشمندان اصولی معاصر، حضرت امام خمینی(قدس‌سره) یکی از سرآمدترین آنان و از عالمان و انديشمندانی است که با تلاش و جدّیت فراوان، در كنار استعداد و هوش سرشار خود، همراه با بینش جامع و عمیق نسبت به دین و جامعه بشری، توانست ابتکارات بسیار مهم و تأثیرگذاری را در این علم داشته باشد.

به خوبی مي‌توان مهم‌ترین ابتکار اصولي امام خمینی(قدس‌سره) را «نظریه خطابات قانونیه» دانست. این نظریه علاوه بر راه‌گشایی و حل بسیاری از معضلات، برخی از اندیشه‌های ثابت و مستحکم دانشمندان اصول را که در طول زمان‌ها و قرون متمادي در حوزه‌های علمیه حاکم بود را منسوخ و مردود ساخت. به تعبير فرزند شهيد امام، آيت الله حاج آقا مصطفي خميني(قدس‌سره)، اين نظريه، بارقه‌اي ملكوتي بوده است كه خداوند بر قلب والد ايشان افكنده است . این نظریه، هم مباحث و قواعد اصولی متعدّد و هم فروع فقهی زیادی را تغییر می‌دهد. در این نظریه، کیفیت خطاب و چگونگی و جایگاه ملاک در احکام و نیز نحوه اراده تشریعی با دقت مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گيرد.

استاد معظّم و محقّق انديشه‌ورز حضرت آیت‌الله آقای حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ مدّ ظلّه العالی ـ مباحث مرتبط با نظريه خطابات قانونيه را ضمن مباحث خارج فقه (کتاب البیع) در سال 1387ش مورد بررسی و تحلیل جامع قرار دادند که نخستين بار توسط محقّق ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید ستوده خراسانی ـ دامت برکاته ـ در سال 1392ش به زبان عربی با عنوان «الخطابات القانونیة رؤية مبتکرة عند الإمام الخمیني(قدس‌سره)» تقریر و به زیور چاپ آراسته و مورد استقبال دانشوران عرصة فقاهت قرار گرفت. اکنون نيز متن فارسی درس‌گفتارهاي حضرت استاد، به زبان فارسي و با قلم محقّق محترم حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ مهدی اعلائی ـ دامت برکاته ـ تنظیم و تقدیم اهل تحقيق و نظر می‌شود.

اينك كه به ياري خداي والا و عنايت اهل بيت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) اثر حاضر به انجام رسيده، ضمن حمد و ستايش به درگاه باري‌تعالي، از مقرّر محترم و همه عزیزان و سرورانی که در مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) در به ثمر رسیدن اين كتاب نقش داشتند، به ويژه مدیر محترم مرکز، حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شيخ محمّدرضا فاضل کاشانی ـ دامت برکاته ـ تشكر و قدرداني مي‌نماييم.

در خاتمه، لازم است به روح بلند و جاودانه امام خمینی(قدس‌سره) درود فرستاده و براي مؤسس مرکز فقهی، مرجع بزرگ شیعه و شاگرد برجسته امام خمینی(رحمه‌الله)، حضرت آیت‌الله العظمی آقای حاج شیخ محمّد فاضل لنکرانی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ که از احیاگران مکتب فقهی و اصولی آن فقيه سترگ بوده و در تبیین و گسترش نظریه خطابات قانونیه در كتاب‌ها و تأليفات و درس‌هاي خویش اهتمام فراواني مبذول داشته‌اند، آرزوي علوّ درجات داشته باشيم. خداوند رحمان ایشان و اساتید بزرگشان را با پیامبر و آل پیامبر(علیهم‌السلام) محشور فرماید؛ إن شاء الله.

اميد آن‌كه اين اثر مورد استقبال انديشه‌ورزان و دانشوران عرصة فقاهت قرار گرفته و زمينه‌ساز فهم دقيق‌تر آثار علمي و توليد و توسعة نظريه‌هاي عميق‌تر گردد.

سيدجواد حسيني‌خواه
معاون پژوهشي مركز فقهي ائمّه اطهار(علیهم‌السلام)
1399/01/07






فهرست مطالب

مقدمه9
فصل اوّل: نکات آغازین و توضیح نظریه خطابات قانونیه13
مبحث اوّل: جایگاه نظریه خطابات قانونیه15
الف) ریشه‌یابی بحث در علم اصول15
ب) باطل دانستن انحلال در خطابات18
1. دلیل اوّل: قیاس انشاء به اِخبار20
2. دلیل دوم: بطلان انحلال در احکام وضعی21
مبحث دوم: تبیین نظریه خطابات قانونیه25
مبحث سوم: خلاصه ادلّه و شواهد نظریه خطابات قانونیه33
فصل دوم: آثار نظریه خطابات قانونیه37
1. اثر اوّل39
2. اثر دوم39
3. اثر سوم41
نکته: مراحل حکم شرعی از دیدگاه امام خمینی(قدس‌سره)45
4. اثر چهارم50
5. اثر پنجم52
6. اثر ششم53
7. اثر هفتم55
فصل سوم: نظریه خطابات قانونیه از دیدگاه شهید سیّدمصطفی خمینی(قدس‌سره)57
گفتار اول: انحلال حکمی خطابات قانونیه60
گفتار دوم: ارزیابی دیدگاه شهید مصطفی خمینی(قدس‌سره)65
فصل چهارم: ارتباط نظریه خطابات قانونیه با دو مسئله69
مبحث اوّل: ارتباط نظریه خطابات قانونیه با مسئله متعلّق اوامر و نواهی71
گفتار اوّل: دیدگاه امام خمینی(قدس‌سره) پیرامون متعلّق حکم72
گفتار دوم: بررسی تعلّق امر به ماهیت79
مبحث دوم: قضایای حقیقیه و خطابات قانونیه87
مقدّمه87
گفتار اوّل: تعریف قضیه خارجیه و حقیقیه91
گفتار دوم: ثمره تفکیک بین قضایای حقیقیه و خارجیّه93
گفتار سوم: رابطه خطابات قانونیه و قضایای حقیقیه96
تفاوت خطابات قانونیه با قضایای حقیقیه98
فصل پنجم: اشکالات نظریه خطابات قانونیه101
مبحث اوّل: اشکالات مطرح در کلام دیگران و نقد آن‌ه103
1. اشکال اوّل103
پاسخ اول و ارزیابی آن104
پاسخ دوم106
2. اشکال دوم109
پاسخ111
3. اشکال سوم116
پاسخ118
4. اشكال چهارم120
پاسخ122
5. اشکال پنجم124
1. پاسخ اول126
2. پاسخ دوم و نقد آن128
ارزیابی پاسخ اوّل و دوم129
3. پاسخ سوم: پاسخ برگزیده129
6. اشکال ششم132
1. پاسخ اوّل133
2. پاسخ دوم134
7. اشکال هفتم135
پاسخ137
8. اشکال هشتم139
پاسخ140
9. اشکال نهم142
1. پاسخ اوّل144
2. پاسخ دوم145
10. اشکال دهم148
پاسخ149
11. اشکال یازدهم154
پاسخ154
12. اشکال دوازدهم157
پاسخ159
مبحث دوم: اشکالات وارد بر نظریه161
اشکال اوّل161
اشکال دوم162
اشکال سوم163
اشکال چهارم165
اشکال پنجم166
جمع‌بندی و بیان دیدگاه برگزیده169
کتابنامه171

خطابات قانونیه

مقدّمه

فهرست مطالب