قاعده يد
درس‌هاى خارج استاد معظم
حضرت آيت الله حاج شيخ محمدجواد فاضل لنکراني(دامت برکاته)
مقدمه معاونت پژوهش
بسم الله الرحمن الرحيم
اجتهاد مبتنی بر قواعد و منابع اصیل شریعت، نقطه جوشش معارف و کلید کارگشای گره‌های زندگی و برنامه سعادت‌آفرین مسلمانان در عرصه فردی و اجتماعی است و یکی از کلید‌های باب فقه، قواعد فقهی است که به لحاظ کاربرد وسیع آن‌ها، از اهمّیّتی دو چندان برخوردارند.
«قواعد فقهی»، قوانین و اصول عام و فراگیرند که در بخش گسترده‌ای از فقه کاربرد دارند و مجتهد را در کنار اصول فقه و بدون واسطه، در فهم و استنباط احکام شرعی یاری می‌رسانند. بی‌تردید این‌گونه قواعد، در راستای رشد و بالندگی اجتهاد، کارآمد ساختن فقه و کشف احکام و حاکمیت قوانین در عرصه‌های فردی و اجتماعی نقش مهمی دارند.
با توجه به جایگاه و اهمیت قواعد فقهی و کاربست آن‌ها در اجتهاد و استنباط احکام شریعت، ضرورت دارد هریک از قواعد به طور مستوفا و مستقل مورد بحث و گفت‌وگوی اجتهادی قرار گیرد. یکی از قواعد اثرگذار در فرایند استنباط، «قاعده ید» است، که از جمله قواعد فقهی اسلام در حوزه مالکیت به شمار می‌رود. این قاعده یکی از دلایل اعمال مالکیت در فقه و حقوق است و از آن جهت که قاعده ید در تمام ابواب معاملات ـ به معنای عام ـ جریان دارد، از قواعد ابواب معاملات به شمار می‌رود و نسبت به شبهات حکمی و موضوعی نیز فراگیر است.
بر این اساس، بررسی ابعاد مختلف قاعده ید و تعیین گستره شمول آن و تطبیق اجتهادی آن بر مصادیق، کار فقیهان برجسته‌ای است که سال‌ها، به امر تدریس و اجتهاد و استنباط پرداخته‌اند.
اثر حاضر، حاصل درس‌گفتارهای حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت برکاته ـ است که توسط فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد حسینی‌خواه تحقیق و تنظیم شده و اکنون به زیور چاپ آراسته می‌شود. امید است، انتشار این‌گونه مباحث اجتهادی و مبتنی بر اصول و قواعد استنباط، بتواند بستری را فراهم آورد که دانشوران این عرصه که توفیق حضور در درس حضرت استاد را نداشته‌اند، از ثمرات آن بهره‌مند گشته و برای پیشبرد مرزهای دانش فقه تلاشی افزون از پیش نمایند و در کسب رضایت حضرت احدیّت و امام عصر(عج) بکوشند.
24/3/1398
محمدجعفر طبسی
معاون پژوهشی
مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام)
فهرست مطالب
| مقدمه معاونت پژوهش | 5 |
| پيش‌گفتار | 7 |
| جايگاه قاعده يد | 7 |
| معنا و مراد از «يد» | 10 |
| گستره يد در تعريف | 11 |
| ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه) | 14 |
| نقد ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه) | 15 |
| ديدگاه آيت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه) | 15 |
| نقد ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه) | 17 |
| ادلّه و مستندات قاعده | 20 |
| اجماع | 20 |
| بنای عقل | 21 |
| اشکال صاحب منتقی الاصول(رحمه الله) و نقد آن | 22 |
| روايات | 24 |
| الف) روايات دالّ بر حجّيت و اماريّت يد | 25 |
| 1. روايت يونس بن يعقوب | 25 |
| فقه الحديث | 25 |
| الف) بررسي سند روايت | 25 |
| ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) درباره «ابن‌زبير» | 26 |
| نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) | 28 |
| ب) دلالت روايت | 33 |
| بررسي دلالي صدر روايت و ديدگاه امام خميني(رحمه الله) درباره آن | 33 |
| نقد ديدگاه امام خميني(رحمه الله) | 35 |
| بررسي دلالي ذيل روايت | 37 |
| ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله) | 40 |
| بررسي ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله) | 46 |
| نسبت منطقي بين صدر و ذيل روايت | 48 |
| 2. روايت عبد الرحمن بن حجاج | 50 |
| فقه الحديث | 52 |
| 3. روايت محمّد بن مسلم | 55 |
| فقه الحديث | 56 |
| 4. روايت جميل بن صالح | 57 |
| فقه الحديث | 57 |
| 5. روايت دعائم الاسلام از امير مؤمنان(عليه السلام) | 58 |
| فقه الحديث | 59 |
| ب ـ روايات دالّ بر حجّيت يد (و نه اماريّت آن) | 59 |
| 1. مکاتبه محمّد بن حسن صفّار | 59 |
| فقه الحديث | 60 |
| الف) بررسي سندي | 60 |
| ب) بررسي دلالي | 61 |
| استدلال به روايت مكاتبه بر قاعده يد | 71 |
| ديدگاه ميرزاي قمي(رحمه الله) و نقد آن | 72 |
| ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) و نقد آن | 73 |
| ديدگاه امام خميني(قدس سرّه) | 74 |
| نظر برگزيده و تحقيق مطلب | 75 |
| 2 و 3. صحيح عيص بن القاسم و حمزة بن حمران | 76 |
| فقه الحديث | 77 |
| اشکال صاحب منتقي الاصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت | 77 |
| نقد ديدگاه صاحب منتقي الاصول(رحمه الله) | 80 |
| 4. روايت حمّاد بن عثمان | 84 |
| فقه الحديث | 90 |
| توضيحي پيرامون جريان فدک | 100 |
| تعصّب و انكار حقايق | 102 |
| عناد، تعصّب و انكار عصمت انبيا(عليهم السلام) | 106 |
| جهل خليفه به احكام قض | 109 |
| شنيع‌تر از غصب فدك | 110 |
| چگونگي استدلال به روايت حمّاد بر قاعده يد | 111 |
| ديدگاه آیت‌الله ميلاني(رحمه الله) | 111 |
| ديدگاه امام خميني(قدس سرّه) | 114 |
| ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) | 114 |
| ديدگاه صاحب منتقي الاُصول(رحمه الله) و مناقشه آن | 116 |
| نظر برگزيده | 119 |
| ج) روايات دالّ بر حجّيت و اصل بودن يد | 120 |
| 1. روايت حفص بن غياث | 120 |
| فقه الحديث | 121 |
| الف) بررسي سندي | 121 |
| ب) بررسي دلالي | 124 |
| سخن علاّمه مجلسي(رحمه الله) در توضيح روايت | 125 |
| ديدگاه صاحب جواهر(رحمه الله) | 126 |
| چگونگي استدلال به روايت | 127 |
| ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در معناي «شهادت» و نقد آن | 127 |
| اشکال صاحب منتقي الأصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت و مناقشه آن | 130 |
| ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله) در دلالت روايت | 132 |
| نقد ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله) | 134 |
| چگونگي اخذ علم در باب شهادت | 136 |
| استدلال به دو روايت ابن وهب بر جواز شهادت مستند به استصحاب | 142 |
| فقه الحديث | 143 |
| بررسي احتمالات روايت حفص | 149 |
| ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) | 151 |
| ديدگاه برگزيده | 152 |
| ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله) در چگونگي اخذ شهادت | 156 |
| نقد ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله) | 159 |
| 2. روايت مسعدة بن صدقة | 161 |
| فقه الحديث | 161 |
| الف) بررسي سندي | 161 |
| ملاک و مبناي رجوع به قول رجالي | 167 |
| 1. عمل به ظنّ | 167 |
| 2. رجوع به اهل خبره | 169 |
| 3. حجّيت خبر واحد | 171 |
| ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) | 171 |
| نقد نظريه محقّق خوئي(رحمه الله) | 176 |
| 4. شهرت يا استفاضه | 177 |
| ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در توثيقات متأخّرين | 177 |
| نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) | 183 |
| نظر برگزيده در سند روايت | 186 |
| ب ـ بررسي دلالي | 187 |
| ديدگاه امام خميني(رحمه الله) | 189 |
| بررسي ديدگاه امام خميني(رحمه الله) | 194 |
| تنبيهات قاعده يد | 199 |
| تنبيه اوّل: تقدّم قاعده يد بر استصحاب | 199 |
| ديدگاه محقّق نائينی(رحمه الله) | 199 |
| ديدگاه محقّق حائری(رحمه الله) | 202 |
| ديدگاه برگزيده | 203 |
| تنبيه دوم: مثبتات قاعده يد | 205 |
| صورت‌های مسأله | 205 |
| بررسی مسأله در فرض علم حاکم | 206 |
| بررسی مسأله در فرض وجود بيّنه | 207 |
| بررسی مسأله در فرض اقرار | 210 |
| ديدگاه برگزيده | 215 |
| اشکال محقّق نائينی(رحمه الله) بر مسأله انقلاب دعو | 217 |
| پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمهما الله) از اشکال انقلاب دعو | 218 |
| نقد پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمه الله) | 221 |
| پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) از اشکال | 222 |
| نقد امام خمينی(قدس سرّه) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) | 225 |
| نقد استاد معظّم(دام ظله) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) | 230 |
| نقد صاحب منتقی الأصول(رحمه الله) بر محقّق نائينی(قدس سرّه) | 230 |
| بررسی كلام صاحب منتقی(رحمه الله) | 232 |
| پاسخ صاحب منتقی(رحمه الله) از اشکال انقلاب دعوا و نقد آن | 233 |
| پاسخ برگزيده از شبهه انقلاب دعو | 235 |
| تنبيه سوم: اماره يا اصل بودنِ يد | 237 |
| 1. بنای عقل | 239 |
| 2. اجماع | 242 |
| 3. روايات | 242 |
| ديدگاه صاحب منتقی(رحمه الله) در اماره يا اصل بودن قاعده يد و مناقشه آن | 249 |
| تنبيه چهارم: گستره قاعده يد (شمول قاعده نسبت به منافع) | 257 |
| بررسی ثبوتی مسأله و فروض آن | 257 |
| بررسی اثباتی فروض مسأله | 259 |
| 1. بررسی فرض پنجم (عدم استيلای بر منفعت) | 259 |
| 2. بررسی فرض چهارم (كشف تبعی ملكيت منافع از اعيان) | 260 |
| 3. بررسی ساير احتمالات (يكسان بودن اعيان و منافع در استيلا) | 262 |
| ديدگاه محقّق نراقی(رحمه الله) | 264 |
| نقد سيّد يزدی(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق نراقی(قدس سرّه) و مناقشه آن | 267 |
| مناقشه سيّد بحرالعلوم(رحمه الله) بر سخن محقّق نراقی(قدس سرّه) | 271 |
| نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر مناقشه سيّد بحر العلوم(قدس سرّه) | 272 |
| نقد سخن محقّق اصفهانی(رحمه الله) | 273 |
| نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر محقّق نراقی(قدس سرّه) | 273 |
| مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن | 274 |
| ديدگاه محقّق بجنوردی(رحمه الله) | 275 |
| نقد آیت‌الله فاضل(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق بجنوردی(قدس سرّه) | 277 |
| تنبيه پنجم: شکّ ذو اليد | 280 |
| بررسی دلالت روايت يونس بن يعقوب | 281 |
| بررسی دلالت روايت مسعدة بن صدقة | 284 |
| بررسی روايات معارض با روايت يونس | 286 |
| 1. روايت جميل بن صالح | 286 |
| ديدگاه محقق نراقی(رحمه الله) در استدلال به روايت | 287 |
| مناقشه سيّد يزدی(رحمه الله) بر استدلال محقّق نراقی(قدس سرّه) | 288 |
| اشکال صاحب منتقی(رحمه الله) بر مناقشه سيّد يزدی(قدس سرّه) | 289 |
| تاييد سخن سيّد يزدی(رحمه الله) | 290 |
| ديدگاه آیت‌الله فاضل(رحمه الله) | 290 |
| نظريه صاحب منتقی(رحمه الله) | 292 |
| نقد ديدگاه صاحب منتقی و آیت‌الله فاضل(رحمهما الله) | 292 |
| ديدگاه محقّق اصفهانی(رحمه الله) | 293 |
| مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن | 294 |
| تنبيه ششم: تعدّد ذو اليد | 296 |
| نظريه سيد يزدي(رحمه الله) در امكان اجتماع دو مالك در مال واحد | 297 |
| مناقشه امام خميني(رحمه الله) در نظريه سيد يزدي(رحمه الله) | 298 |
| نقد مناقشه امام خميني(رحمه الله) | 301 |
| بررسي ملکيت مشاع | 303 |
| نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله) در تصوير اشاعه | 305 |
| مناقشه امام خميني(رحمه الله) بر نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله) | 307 |
| اشکال اوّل | 307 |
| بررسي اشکال اوّل | 308 |
| اشکال دوم و مناقشه در آن | 310 |
| اشكال سوم امام خميني(قدس سرّه) بر محقق اصفهاني(رحمه الله) و نقد آن | 314 |
| اشكال چهارم و نقد آن | 316 |
| خلاصه نظريات در بحث ملك مشاع | 319 |
| بررسي استيلا بر سهم مشاع | 320 |
| معنا و حقيقت استيل | 320 |
| نظريات مطرح در ملکيت مشاع | 321 |
| بررسي استيلاء و ملکيت مشاع | 322 |
| جهات بحث | 323 |
| بررسي جهت اوّل (بحث ثبوتي) | 323 |
| بررسي جهت دوم (مقام اثبات) | 325 |
| بررسي جهت سوم (بررسي طرق ديگر در اثبات ملكيت مشاع) | 326 |
| تنبيه هفتم: اماريت يد مسلمان بر تذكيه | 333 |
| بررسي دلالت روايت اسماعيل بن عيسي بر اماريت يد مسلمان بر تذكيه | 334 |
| فقه الحديث | 334 |
| الف) بررسي سندي | 334 |
| ب) بررسي دلالي | 335 |
| ديدگاه محقّق داماد(قدس سرّه) | 335 |
| ديدگاه شهيد صدر(قدس سرّه) | 336 |
| ديدگاه محقّق نائيني(قدس سرّه) | 337 |
| مستقل بودن اماريت يد بر تذكيه و عدم آن | 340 |
| ديدگاه محقّق همداني(رحمه الله) و نقد آن | 340 |
| مشروط نبودن اماريت يد بر تذكيه به عدم استحلال ميته با دباغي | 341 |
| نظريه امام خميني(قدس سرّه) در علّت اماره بودن يد مسلمان بر تذكيه | 346 |
| فهرست منابع | 356 |
| فهرست مطالب | 369 |