نشست علمی اعتبار ابزار جدید در رؤیت هلال

از حضور اساتید بزرگوار، محققین ارجمند حوزه مقدسه قم و فضلای محترم تشکر می‌کنم. امیدوارم با بحث‌های علمی حول این موضوع بسیار مهم إن شاء‌الله آفاق و ابعاد جدیدی در ذهن حضرات گشوده شود.

همچنین از مسئولین محترم مؤسسه موضوع شناسی احکام تشکر می‌‌کنم که گام‌های بلندی برای موضوع‌شناسی برداشته‌اند و این از واضحات است که امروز اجتهاد متقوم به همین موضوع‌شناسی قوی است. از انجمن اصول فقه، و دوستان مرکز فقهی و معاونت محترم پژوهش هم تشکر می‌‌نمایم.

راجع به این موضوع که آیا رؤیت هلال با تلسکوپ کفایت می‌کند یا نه؟ در سال 1384 از مرحوم والد ما(رضوان الله علیه) استفتایی شد و ایشان فرمودند بله همان طور که با عینک یا دوربین معمولی که نوع آقایان آن را قبول دارند کفایت می‌کند، رؤیت با تلسکوپ هم کفایت می‌کند.

بعد از آن استفتا این بحث یک مقدار در حوزه مطرح شد و من موفق شدم رساله‌ای را در همان زمان بنویسم و ادله‌ و مبانی این فتوا و نیز اقوال مخالفین را ذکر کنم. ترجمه عربی آن هم در مجله فقه اهل‌بیت(ع) به چاپ رسید.

در روایات متعدد بعد از «إذا رأیتم.....» می‌فرماید «و لیس بالتظنی»، یا «لیس بالظن»، یا «لیس بالتظنی و التخمین». یعنی شارع می‌گوید فقط باید به ماه نو اطمینان پیدا کنید. منتهی در زمان صدور این روایات تنها راه اطمینان رؤیت بوده، آن زمان محاسبات فلکی دقیق نبوده است.

مرحوم استاد ما آیت الله حسن زاده آملی می‌‌فرمودند محاسبات امروز با آن زمان بسیار تفاوت دارد. آن زمان محاسبات بر اساس مسطح بودن و نیز عدم حرکت زمین بود، اما امروز آن دو رکن تغییر کرده و کروی بودن و متحرک بودن زمین ثابت گردیده، لذا محاسبات مفید علم و یقین است و تردیدی در آن وجود ندارد. پس آن زمان تنها راه اطمینان به ماه جدید رؤیت بوده اما اکنون ما چه نیازی به رؤیت داریم؟ به این جهت است که رؤیت طریقیت دارد.

بنده می‌خواهم عرض کنم در این چهار مرحله‌ از بحثها هر چه زمان گذشت واقعاً اطمینانم به نظریه اعتبار چشم مسلح بسیار بیشتر شد و قرائن بیشتری پیدا کردم. اگر هم بپذیریم رؤیت موضوعیت دارد این دیدن اطلاق دارد.

در «اذا رأیتم» چه قرینه‌ای وجود دارد که باید با چشم عادی دیده شود؟ آن زمان غیر از دیدن با چشم عادی راه دیگری نبود. اما اکنون چه قرینه‌ای دارید؟ آقایان می‌گویند: انصراف.

خود بزرگان در اصول به ما یاد داده‌‌اند که باید منشأ انصراف، کثرت استعمال باشد. غلبه‌‌ی وجود که نمی‌تواند منشأ انصراف باشد. هیچ قرینه‌ای برای دست برداشتن از این اطلاق وجود ندارد. اطلاق اذا رأیتم» در اینجا حاکم است اعم از اینکه با چشم عادی باشد یا چشم مسلح. همچنانکه ما در «اوفوا بالعقود»، الان مواجه با عقودکامپیوتری و اینترنتی هستیم که در زمان صدور روایات و آیه شریفه وجود نداشتند! حال شما در مورد این عقد اینترنتی اعم از نکاح، معامله، اجاره، بیع و هر چه که باشد چه می‌‌گویید یصدق علیه العقد یا نه؟

در مقابل این اطلاق، چند حرف اصولی و چند نقض‌ فقهی از جانب مراجع بزرگوار بیان شده است.

اولین حرف اصولی این است که اطلاق در جایی ثابت است که تقیید ممکن باشد و اینجا نیز گفته‌اند اطلاق در جایی است که ثبوتاً ممکن باشد اما اگر جایی ثبوتاً اطلاق ممکن نبود اثباتاً هم ممکن نیست و ادعا کرده‌‌اند که در ما نحن فیه اطلاق ثبوتاً ممکن نیست، لذا اطلاقی در کار نیست.

اینجا یک بحث اصولی دیگری هم در این سال‌های اخیر در کلمات برخی از مراجع معظم هست که خدا وجود همه‌شان و وجود رهبری معظم انقلاب را حفظ کند ان شاء‌الله. یکی از مراجع فرموده من قبلاً نظرم این بود که رؤیت با چشم مسلح کافی است اما الآن به این نتیجه رسیدم که چون در اسلام دو جور احکام داریم، یکی احکام شخصی و دیگر احکام عمومی. در احکام شخصی فرقی بین چشم مسلح و غیر مسلح نیست. مثلاً نظر به نامحرم از احکام شخصی است، در این حکم شخصی فرق نمی‌کند با چشم عادی ببینیم یا با چشم مسلح.

اما مسئله هلال یک عنوان عمومی است. اولاً در این عناوین عامه راه باید برای عموم مفتوح باشد. ثانیاً نسبت به آیه شریفه «یسألونک عن الاهله قل هی مواقیت للناس» ایشان روی کلمه ناس تکیه می‌کند. یعنی این هلال برای نوع و همه مردم میقات است، این حکم چون حکم عمومی است پس باید چیزی باشد که دسترسی به آن برای نوع مردم امکان داشته باشد، آنچه هم برای مردم امکان دارد دیدن با چشم عادی است، اما دیدن با چشم مسلح برای نوع مردم ممکن نیست. لذا تفکیک کرده اند بین احکام شخصی و احکام عمومی. به نظرم می‌رسد در استفتاءاتی که از یکی از مراجع بزرگ نجف دام ظله دیدم ایشان هم اشاره‌ای به تفکیک بین حکم شخصی و عمومی داشتند.

سلمنا اگر بفرمایید ما خطابات قانونیه را قبول نداریم بحث این است که آیا قضایا را به نحو قضایای حقیقیه قبول دارید یا نه؟ تمام مخالفین خطابات قانونیه انحلالی‌اند و می‌گویند این عام استغراقی است و عام استغراقی هم به عدد مکلفین انحلال پیدا می‌کند یعنی هر مکلفی حکم خاص دارد. اگر شما انحلالی هستید هر مکلفی حکم خاص دارد پس این تقسیم شخصی و عمومی از کجا آمد؟ ما که نتوانستیم این فرمایش را بفهمیم. اصلاً این تقسیم از مستحدثات در اصول است. بله مرحوم آقای طباطبائی(رضوان الله تعالی علیه) در تفسیر المیزان مسئله خطابات اجتماعی را مطرح می‌کنند اما آن هم باز غیر از خطابات قانونیه‌ای است که امام مطرح می‌کند، یعنی ما از یک سری آیات قرآن استفاده می‌کنیم که شارع یک تکالیفی برای جامعه مسلمین قرار داده.

«یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافة» یا آیه «لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون» این یک حکم اجتماعی است و کاری به اشخاص معین ندارد ولی این عمومی را که آن مرجع بزرگوار فرمودند اصلاً ما هر چه گشتیم تا یک مبنایی برای آن پیدا کنیم! چیزی نیافتیم. در این عموم یا باید مسئله انحلال مطرح باشد که مثل حکم شخصی می‌شود، یا باید مسئله مجموع من حیث المجموع باشد که همان آیات اجتماعی می‌شود و طبعاً این مرجع بزرگوار چنین چیزی را نمی‌خواهد اراده کند.

لذا این بحث مجال طرح ندارد. خیلی تعجب است که ما با این مطلب دست از مبنا و فتوای خود برداریم. اصلاً این تقسیم قابل قبول نیست، از جهت صناعی ملاکی ندارد که ما بگوئیم احکام دو قسم است احکام شخصیه و احکام عامه.

اولین نکته که آیت الله سبحانی هم چند بار مطرح کرده و به رهبری هم متذکر شده‌اند این است که این نظر باید سابقه تاریخی سیزده قرن را هم به نحوی توجیه کند، معنای این نظر آن است که ائمه معصومین و مسلمین در طول این سیزده قرن چون دیدن با ابزار معمولاً یک روز زودتر انجام می‌‌گیرد پس همواره روز اول ماه رمضان را خورده‌ و روز عید را هم روزه گرفته‌اند، التزام به این معنا عجیب است! غیر از عجیب بودن نکته‌ علمی ای هم هست که روشن می‌کند این نظر صحیح نیست وآن این است که از اول تا آخر فقه هیچ اماره‌ و اصلی نداریم که شارع آن را معتبر قرار داده باشد ولی 99 درصد اشتباه از آب درآید.

در «أصالة الطهارة» یا «إنما أقضی بینکم بالأیمان و البینات» و موارد دیگر معمولاً شارع هر اماره‌ای که قرار داده 80 تا 90 درصد موافق واقع بوده است، الآن هم فرمودید من دیگر قائل به تخییر نیستم هر چند در جزوه مسئله تخییر مطرح است.لازمه قول به تخییر این معنا می‌‌شود که همین اماره هم درست در نیاید،چون اگر با ابزار نگاه ‌نکند و روزه بگیرد روزه‌اش خلاف آن واقعی می‌‌شود که هست.

اولاً این نکته را عرض کنم ان شاء‌الله خدا به شما و ما طول عمر بدهدتا ببینیم دیری نخواهید پایید که با همین موبایل هر کسی می‌تواند بفهمد ماه از محاق خارج شده یا نه ؟ لذا فرقی بین افراد نخواهد بود. اشکال ما به آقایان همان مطلبی است که عرض شد. بزرگانی که بین جنبه شخصی و عمومی تفاوت قائلند و می‌گویند آنچه عمومیت دارد چشم عادی است نه مسلح پس فردا که این ابزار عمومی خواهد شد چه دلیلی خواهند آورد؟

ثانیاً این سابقه تاریخی که فرمودید، من در سخنرانی اخیر که در جزوه‌ هم آمده یک نظری داشتم بعد دیدم در استفتاءات آیت الله العظمی سیستانی هم آمده، از من پرسیده بودند که با وجود آزمایش DNA آیا باز باید سراغ قاعده الولد للفراش برویم یا نه؟ ما نوشتیم اگر از DNA اطمینان حاصل می‌شود دیگر نیازی به این قاعده نیست! بعد دیدم عین همین مطلب در استفتای ایشان وجود دارد.

سؤال ما این است آقایان هزار و چهارصد سال به الولد للفراش تمسک کرده و بچه مشکوک را ملحق به زوج نموده اند آیا همه اینها درست بوده؟ قطعاً بسیاری از اینها اشتباه بوده است. اما اینکه می‌فرمائید امارات نمی تواند در جایی 99 درصد خلاف باشد در شبهات موضوعیه غالباً خلاف است، درهمین شک در طهارت و نجاست شما در مسجد الحرام هر جا شک ‌کنید اصالة الطهاره جاری می‌‌کنید در حالیکه بسیاریش مطابق با واقع نیست.

DNA طرف نفی را اثبات میکند.

اینجا نفی و اثبات ندارد. شما طرف نفی‌اش را هم که بگیرید و بگوئید بچه مال این زوج نیست باز باید الولد للفراش را کنار بگذارید، 1400 سال به این قاعده عمل کردید، آیا می‌‌توانید بگوئید شارع ما را اغراء به جهل کرده؟ نه، شارع در زمانی که چنین امکانات و ابزاری نبوده در فرض شک فرموده الولد للفراش. اما حالا که با DNA شک شما از بین می‌رود موضوعی برای رجوع به این قاعده نمی‌ماند.

مبنای حضرتعالی و آقایانی که قائل به این موضوع هستند طریقیت است، شارع هم اینجا أقرب الطریق را گفته است.

مطمئن باشید بزودی امکان استفاده از ابزار برای عموم فراهم می‌‌شود. چه زمانی فکر می‌کردید با این گوشی می‌توانید کسی که آن طرف دنیاست را ببینید. اگر کسی ده سال پیش ادعا می‌کرد به او می‌خندیدند! پس نفرمائید این در اختیار پولدارها و یک گروه خاصی است، اینطور نیست. یک وسیله‌ای است که می‌‌تواند در اختیار همه قرار بگیرد.

من تا حالا نظرم این بود که این کفایت می‌کند اما الآن چون برای این جلسه یک مقدار بیشتر وقت گذاشتم به این نتیجه رسیدم که استفاده از آن لازم است.

شما می‌فرمائید اگر لازم است پس چرا شارع به این مطلب توجه نکرده؟

می‌‌گویم شارع به ما ضابطه و ملاک داده و فرموده و لیس بالتظنی، یعنی شما در شروع ماه جدید باید علم پیدا کنی. حالا علم در یک زمانی با چشم عادی بوده،‌ اما الآن علم و یقین با ابزار است بنابراین بعید نیست استفاده از ابزار تعیّن داشته باشد و این یک وجه فقهی خیلی روشنی هم دارد.

بسم الله الرحمن الرحیم. از حضرتعالی تشکر می‌کنم خیلی بحث مهم و جامعی را بیان فرمودید.

چند سؤال هست؛

یکی اینکه شما فرمودید این روایت «لیس بالرأی و لا بالتظنی» قرینه می‌شود بر اینکه اصلاً رؤیت موضوعیت ندارد، به خاطر آنکه در مقابل این است که شما به ظنّ و گمان عمل نکنید.

عرض بنده این است که این «لیس بالرأی و لا بالتظنی» با هر دو قول سازگار است چون می‌خواهد بگوید شما بالحدس خبر ندهید بلکه خبرتان عن حسٍ باشد. این خبر عن حسٍ می‌تواند با رؤیت با چشم یا دوربین یا تلسکوپ باشد، بنابراین «لیس بالتظنی» برای خروج عن حدسٍ است یعنی کارهایی که منجمین بر اساس حساب و کتاب،از روی حدس و گمان انجام میدهند و این با هر دو قول می‌سازد.

نکته چهارم: در بحث الرویة تصورم این است که خیلی سراغ انصراف نرویم این را حضرتعالی توضیح بفرمائید وقتی می‌گویند افطر للرؤیة و صم للرؤیة، خود الرویة علی الاطلاق نظیر الماء است که در ذهن عرف ماء مطلق است، یعنی اضافه در آن نیست. در افطر للرؤیة، عرف رؤیت با چشم را می‌گوید اما اگر با تلسکوپ باشد یک اضافه‌ای می‌آورد می‌‌گوید با تلسکوپ دیدم.

این چند مسئله را اگر توضیح بفرمائید ممنون میشوم.

اولاً: در روایات متعدد آمده «اذا رأیتم الهلال فصوموا و إذا رأیتموه فافطروا و لیس بالرأی و لا بالتظنی» یا «شهر الرمضان بالرویة و لیس بالظن» این لیس بالظن یعنی حیث تقییدیِ «رؤیت» علم است. بنابراین تاکید ما بر رؤیت به جهت آن است که تنها راه رسیدن به علم است، پس «لیس بالظن» یعنی «الملاک هو العلم»، در آن زمان رؤیت تنها طریق برای علم بوده و راه دیگری نبوده «صم للرؤیـة و إیاک و الشک و الظن» تعجب است با وجود این تعبیری که در ذیل روایات وجود دارد چطور آقایان می‌گویند رؤیت موضوعیت دارد؟

نکته دوم: می‌فرمائید «مواقیت للناس» سؤال من این است که الان رصدگران از طریق تلسکوپ ماه را می‌بینند. سال 1399 ماه در آسمان ایران با تلسکوپ دیده شد، رهبری و برخی از مراجع فرمودند فردا عید است. سؤال این است وقتی اعلام عمومی می‌کنند و مردم هم اعتماد به اینها دارند، آیا عنوان میقات صدق نمی‌کند؟ می‌گوئید حتماً باید خودم ببینم تا بشود میقات؟

در ایام قدیم وقتی در کاروانهای حج مسئول کاروان می‌گفت من ماه را دیدم و بقیه در خیمه بودند، حرف او برای بقیه کافی بود، نمی‌گفتند ما باید خودمان از خیمه بیرون بیائیم و یکی یکی این مواقیت را ببینیم. الآن هم وقتی اعلام شود در دنیا همه اعتماد می‌کنند نمی‌گویند فقط برای کسی که با تلسکوپ ماه را دیده عنوان میقات صدق می‌‌کند.

اینکه فرمودید در این همه روایات، «رؤیت» ذکر شده، بله اگر رؤیت تنها بود صلاحیت قرینیت و تقیید آیه را داشت ولی بعدش فرمودند «ایاک و الشک» چرا این قسمت را مدّ نظر قرار نمی‌دهید؟ در «ایاک و الشک» ملاک علم قرار داده شده است.

آیت الله نوری همدانی نظرش دقیقاً مطالب شماست. در «قل هی مواقیت للناس» میقات نه تنها بر رؤیت با ابزار بلکه امروزه بر پیش‌بینی‌های معتبر هم صدق می‌‌کند.

بله درست است.

تشکر می‌کنم چون وقت نیست به مقدمه نمی‌پردازم، مطلبی که حضرت آیت الله فاضل فرمودند از ابتدای دهه 90 مطرح شده و هر سال هم پاسخ‌های به اطلاق و انصراف و این مطالب تکرار می‌شود و این در حالیست که مسلمین عالم نیاز به یک تقویم دارند و ما متأسفانه نتوانستیم هنوز یک تقویم اجتماعی اسلامی به جهان اسلام ارائه کنیم.

مطلب بعد اینکه: ما در «رؤیة الهلال» هلال را تعریف می‌کنیم ولی «رؤیت» تعریف نشده است. رؤیت یعنی چه؟ این چشم فرآیندی دارد که تشکیل شده از بافت چشم، شبکه سلسله اعصاب و شبکه سلولی مغز، اگر الآن بافت چشم از بین رود و وسیله‌ای به جای آن بگذارند که متصل شود به سلسله اعصاب و شبکه سلولی مغز. آیا درک و تصوری که ما می‌کنیم و می‌بینیم نیاز به تعریف اصل دیدن و فرآیند دیدن دارد یا نه؟ ما در بحث فجر این کار را انجام دادیم و رفتیم به سمت اینکه چه اتفاقی در تشخیص افق و فجر می‌افتد؟

یکی از طرح‌هایی که مؤسسه موضوع شناسی انجام داد تشخیص لحظه فجر است. در یک طرح میدانی که انجام شد و عده‌ای از علما که بعضی از فضلای حاضر هم تشریف داشتند اختلاف خیلی فاحشی بود بین نفر اولی که فجر را بر اساس معیارهای فقهی تشخیص داد با آن شخصی که مدتی گذشت تا اینکه به او گفتند آفتاب می‌زند و نماز قضا می‌شود و او می‌گفت من هنوز آن را تشخیص نداده ام، به نظرم این بحث رؤیت باید تشریح بشود.

در حقیقت شما اشکالی به ما نکردید. آنچه راجع به فرآیند رؤیت فرمودید -محضرتان جسارت نشود-، این اجتهاد در لغت می‌شود. ما باید ببینیم لغت به چه کسی می‌گوید «رأی».

فرآیند رؤیت در سلول‌های مغز اموری فیزیکی است که لغت به آن توجه ندارد و استناد باید عرفی باشد. البته بین «نظر» و «رؤیت» فرق است عرض ما این است که در استناد عرفی بین دیدن با چشم معمولی و رؤیت با ابزار فرقی نیست.

مرحوم والد ما می‌فرمودند آقایانی که می‌گویند فرق وجود دارد برای من روشن کنند چگونه در عینک چشم عادی نمی‌بیند و عینک سبب این رؤیت می‌‌شود یا تلسکوپ سبب دیدن می‌‌گردد؟

می‌گویند حرکت ماه از مغرب به مشرق است. اولین لبه ماه که از خورشید فاصله گیرد تا زمانی که محاق باشد با تلسکوپ هم نمی‌شود آن را دید مگر با تلسکوپ‌های خیلی قوی. ولی از اولین لحظه‌ای که ماه از خورشید فاصله ‌گیرد و از محاق درآید می‌شود آن را با تلسکوپ دید.

بعضی از آقایان گفتند با این جزوه‌ای که شما نوشتید باید تولدی بشوید و ملاکتان در اثبات ماه نو، تولد ماه باشد.‌ حرف ما با آقایان این است که می‌گوئیم تولد، یک عنوان عقلی دارد، یعنی وقتی از مقارنه خارج ‌گردد تولد شروع می‌شود ولی هنوز در محاق است و چون این عنوان عقلیِ دقی را دارد و خطابات شارع هم به عرف است این را نمی‌شود ملاک قرار داد. لذا می‌گوئیم ملاکش این است که از تحت الشعاع خارج شود ولو با تلسکوپ دیده شود. دیدن با تلسکوپ هم عرفیت دارد.

در همین مؤسسه موضوع شناسی این عناوین باید دقیق‌تر روشن شود.

ولی در روایات بحثی از مقارنه، محاق، خروج از تحت الشعاع وجود ندارد. در مورد «غُرَّةالقمر» یک بحث این است که آیا وقتی ماه تحت الشعاع است به آن غرَّة القمر می‌گویند یا نه؟ ظاهراً صدق نمی‌کند، غرّ القمر از وقتی است که لبه باریک ماه پیدا شود و از خورشید فاصله بگیرد منتهی آقایانی که با تلسکوپ مخالفند غرة القمر را به این معنا کردند که مردم بتوانند ماه را با چشم معمولی ببینند.

ما می‌گوئیم این حرف از کجاست؟ «غرة القمر» یعنی ماه نو که از تحت الشعاع خارج شود.

آقایی از دفتر آیت الله العظمی زنجانی(دام ظله العالی) نوشته‌اند به نظر می‌رسد نکته کلام آیت الله زنجانی در مورد جنبه عمومی همان نکته‌ای است که درباره حد ترخص بیان کردید، ایشان می‌خواهند از اشباه و نظایر به دست بیاورند که شارع در زمینه رؤیت هلال می‌خواهد حدی را معرفی بفرماید که جنبه فراگیر داشته باشد.

در آن عبارتی که من از ایشان خواندم نوشته شده که ایشان در «یسألونک عن الاهلة قل هل مواقیت للناس»، روی کلمه «ناس» تکیه می‌کنند و اصلاً هیچ قیاسی به مسئله حد ترخص نفرموده‌اند.