بیانات حضرت آیت الله حاج شیخ محمد جواد فاضل لنکرانی(دامت برکاته) در ویژه برنامه تمنا ـ شبکه قرآن سیما

بحث از روزه ابعاد بسیار وسیعی دارد و در یک بعد احکام روزه مطرح است که مسائل آن به طور مفصل در فقه بیان شده است، بعد دیگر آداب روزه است و بحث اسرار روزه هم از ابعاد مهم آن است. باید دانست تا کسی احکام روزه را درست رعایت نکند و به آداب روزه‌داری توجه نداشته باشد موفق به درک اسرار روزه نمی‌شود.

نکته‌ای را در باب احکام روزه عرض کنم شاید یک مقدار کمتر به آن توجه شده باشد و همین عدم توجه سبب می‌شود که ما موفق به اسرار و حقایق روزه نشویم، مثلاً در باب احکام یکی از مفطرات روزه کذب بر خدا و رسول و ائمه طاهرین(ع) ذکر شده است. یعنی اگر فرد روزه‌دار چیزی را که در دین خدا نیست به خدا نسبت دهد یا یک کلامی که پیامبر(ص) یا ائمه(ع) نفرموده‌اند را به آنها نسبت بدهد، برخی از فقهای گذشته مثل مرحوم سید مرتضی در کتاب انتصار و شیخ مفید در مقنعه‌، مرحوم شیخ طوسی و بسیاری از فقها در کتاب‌هایش فتوا به بطلان آن داده و فرمودند باید آن را قضا کند و علاوه بر قضا کفاره هم دارد.

ما در طی یک روز چند بار از پیش خود می‌گوئیم خدا این را فرموده و یا آن را نفرموده! در حالی که دین یک امر تخصصی است و هر کسی نمی‌تواند از پیش خود بگوید این حکم خداست. آنها که قلم به دست هستند یا اهل خطابه و سخنرانی هستند باید به این مسئله خیلی توجه کنند که کذب بر خدا، رسول و ائمه موجب بطلان روزه است.

اینجا این سؤال مطرح می‌شود جهت بطلان روزه توسط برخی از مفطرات مثل خوردن و آشامیدن و... روشن است، ولی کذب بر خدا و رسول چرا؟ چه ارتباطی بین بطلان روزه و این مسئله وجود دارد؟ اگر انسان تأمل کند به خوبی متوجه می‌شود وقتی فردی کذب بر خدا بندد، معلوم می‌شود به خدا ایمان ندارد مثل کسی که بگوید من از اسلام نماز و روزه‌اش را قبول دارم و حجاب را قبول ندارم، یا من از اسلام حجاب و نماز را قبول دارم، روزه را قبول ندارم! در تاریخ افرادی بوده‌اند که می‌گفتند ما روزه نمی‌گیریم و به جایش بیشتر نماز می‌خوانیم و آن را انکار می‌کردند یا به آن عمل نمی‌کردند و یا نسبت‌های باطلی می‌دادند.

اگر انسان خدا و قرآن را پذیرفته باشد، باید به آنچه خدا و رسول فرموده‌اند تعبّد داشته باشد، ما روزه می‌گیریم برای اینکه تسلیم محض خدا شویم و ظاهر و باطن‌ ما را ایمان و خدایی و الهی شدن شکل بدهد، روشن است اگر کسی کذب بر خدا ببندد به این معناست که خدا را قبول ندارد و اگر خدا را قبول نداشت این روزه را به چه نیتی و برای اطاعت از چه کسی انجام می‌دهد؟ 

نکته دوم که شاید به این نکته هم عزیزان و مؤمنین کمتر توجه کرده‌ باشند این است که در میان کفارات یکی از کفاره‌های مهم روزه است، مثل آنکه اگر فلان گناه را انجام داده‌اید و می‌خواهید آلودگی آن گناه از درون شما پاک شود، باید چند روز روزه بگیرید، برخی از بزرگان گاهی اوقات که گرفتار یک عصبانیّت و خشم بی‌جا می‌شدند برای اینکه خود را تهذیب کنند روزها روزه می‌گرفتند، چون برای تهذیب نفس در روزه خصوصیتی وجود دارد که در میان سایر عبادات نیست، حتّی در باب روزه داریم که اگر انسان موفق به انجام برخی از عبادات نشود به جای آن سه یا ده روز روزه بگیرد، این نکته‌ی مهمی است که باید به آن توجه کنیم. ماه رمضان که خصوصیت خودش را دارد، اما در غیر ماه رمضان اگر کسی بخواهد راهی برای سلوک و تقرب و تطهیر پیدا کند هیچ عملی بهتر از روزه گرفتن نیست.

آداب روزه

در روایات مواردی به عنوان آداب روزه مطرح شده است، مرحوم کلینی در کتاب کافی در بحث صوم، بابی به نام آداب الصیام آورده است. اگر موارد آن را شمارش کنیم شاید حدود هشت ادب برای روزه‌داری بیابیم، یکی همین کلام معروف است که می‌گویند روزه فقط نخوردن و نیاشامیدن نیست بلکه باید چشم ،گوش، زبان، قلب و تمام اعضاء ظاهری‌ و باطنی انسان روزه‌دار باشد، این روایت از امام صادق(ع) است که فرمودند «إذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک» یعنی چه موی بدن، روزه‌دار باشد؟ سمع قوه‌ای است که فرد به وسیله آن صداها را می‌شنود ممکن است صدای لهو یا موسیقی حرام را بشنود، یا یک کسی غیبت می‌کند و انسان آن را می‌شنود باید مراقب بود اگر گوش این موارد حرام را بشنود به روزه‌اش ضرر وارد می‌کند، یا در نگاه کردن اگر به نامحرم نگاه کند موجب نقصان روزه او می‌شود، اما اینکه حضرت پوست و موی بدن را هم ذکر می‌کند، معلوم می‌شود که می‌خواهند بفرمایند تمام بدن انسان باید صائم باشد.

در روایت دیگر جابر از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمودند «یا جابر هذا شهر رمضان من صام نهاره و قام ورداً من لیله وعف بطنه وفرجه»؛ اگر کسی روزه بگیرد و یک مقداری از شب هم برخیزد و شب زنده‌داری کند و شکم خود را از مال حرام حفظ کند و شهواتش را کنترل نماید، «خرج من ذنوبه کخروجه من الشهر» همانطور که از ماه رمضان خارج می‌شود تمام گناهانش از او دور می‌شود.

جابر به پیامبر عرض کرد یا رسول الله عجب حدیث قشنگی برای ما فرمودید، چقدر این عالی است. پیامبر فرمود جابر درست است ولی شرایطش هم خیلی مشکل است، یکی از آداب روزه این است که روزه‌دار خیلی حرف نزند، از فضول کلام، ‌حرفهای زیادی و حتی مباح خودداری کند.

در ایام ماه رمضان بیشتر به استغفار و دعا و تسبیح بپردازد، در سیره امام سجاد(ع) ذکر شده وقتی ماه رمضان داخل می‌شد «لم یتکلّم لا بالاستغفار و الدعاء و التسبیح و التکبیر و التهلیل» ما در ماه رمضان در محضر خاص خدائیم، یک ضیافت خاص است، باید تلاش کنیم نه تنها از حرفهای باطل و بیهوده ، بلکه از حرفهای اضافه و مباح خودداری کنیم همانطور که وقتی پیش یک بزرگی می‌روید سعی می‌کنید حرفهایی که می‌زنید خیلی حساب‌شده و کنترل شده باشد و حرف اضافه نزنید.

باز یکی از آداب روزه این است که روزه‌دار با دوستانش نزاع نکند، در ایام دیگر ممکن است بر سر یک مالی یا یک حقّی، انسان نزاع کند ولی در ماه رمضان اینها را باید کنار گذاشت. در این ماه نزاع و مجادله نکنید بعد از ماه رمضان دنبال احقاق حق خود بروید. باز در روایات آمده «ولا تحاسدوا» در ماه رمضان نسبت به دیگران حسد نداشته باشید! به فکر خودتان باشید، رعایت این آداب انسان را برای رسیدن به اسرار روزه آماده می‌کند.

یکی از چیزهایی که به آن کمتر توجه می‌شود و در روایات از امور مکروه در ماه رمضان بیان شده گفتن و سرودن شعر است، یعنی روزه‌دار نباید شعر بگوید، حتّی برای اهل‌بیت(ع).

در اصول کافی اسماعیل فرزند امام صادق نقل می‌کند که حضرت فرمود یا اسماعیل در شب هیچ وقت شعر نگوئید، بعد فرمود وقتی ماه رمضان می‌شود نه در روز و نه در شب شعر نگوئید، اسماعیل عرض می‌کند که «و إن کان فینا» یعنی حتی اگر در مورد ما اهل‌بیت باشد؟ فرمود «و إن کان فینا» با اینکه ما این تعبیر خوب را در مورد شعر داریم که «إن من الشعر لحکمة» و نمی‌خواهیم شعر و شاعری را تخطئه کنیم ولی باید توجه کنیم یکی از آداب این ضیافت آن است که انسان حرفهای اضافی نزند و شعر نسراید. در شعر قوه‌ی تخیّل حاکم است و شاعر در صدد برمی‌آید که وزن و قافیه درست کند، چه بسا همین امر حکمت کراهت آن در ماه رمضان باشد!

باز حضرت می‌فرماید یکی از آداب ماه رمضان این است که قسم یاد نکنید ولو قسم‌های راست؛ یکی از آداب مهم که در روایات آمده «علیکم فی شهر رمضان بکثرة الاستغفار و الدعاء» تا می‌توانید استغفار و دعا کنید، مردم عزیز ما فرصت عزیز این ماه را مغتنم بشمارند، ما در محضر خدائیم پس استغفار کنیم، به خدا التماس کنیم که ما را ببخشد، ‌تا می‌توانیم اصرار کنیم نه یک بار نه دو بار و نه سه بار. استغفار تمام گناهان انسان را مثل یک آب زلال پاک می‌کند، ‌اینها آداب ماه مبارک رمضان است. ما اگر بخواهیم به اسرار برسیم باید این آداب و احکام ظاهری را رعایت کنیم.

اما اسرار روزه

بعد از اینکه دانستیم انسان روزه‌دار باید کاملاً احکام روزه را رعایت نماید و به آداب روزه و این ضیافت الهی توجه کند مسئله‌ی مهم مسئله‌ی اسرار روزه است. اگر ما مردم را به اسرار عبادات آگاه کنیم، دیگر کسی سؤال نمی‌کند که ما چرا نماز می‌خوانیم؟ بلکه خواهد گفت چرا کم نماز می‌خوانیم و یا چرا نمی‌خوانیم؟ این سؤال معمولاً برای افرادی مطرح است که تکالیف شرعی را فقط در یک عمل ظاهری، یک قیام و قعود، یک امساک و چرخیدن دور خانه‌ا‌ی خلاصه می‌کنند.

اما اگر بداند این اعمال طریق و یک کانال برای رسیدن به حقیقت این عبادات است، آن وقت از خود بی‌خود شده و سعی می‌کند دائماً عبادات را انجام بدهد، شما ببینید امیرالمؤمنین(ع) چرا در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌خواند؟ بزرگان ما چرا اینقدر اشتیاق به نماز داشتند و از خواندن آن خسته نمی‌شدند.

در باب وضو روایتی هست که امیرالمؤمنین(ع) فرمود اگر کسی مثل وضوی من وضو بگیرد از هر قطره‌ی وضوی او خداوند ملکی را خلق می‌کند که این ملک او را تا قیامت تقدیس و تسبیح می‌کند و خداوند ثواب آن تقدیس و تسبیح را برای این فرد می‌نویسد که وضو می‌گیرد. یا در باب نماز تقاضا می‌کنم به این روایت خوب توجه کنید،‌ اگر کسی اول وقت نماز بخواند این نماز به یک صورت نورانی تبدیل شده و به ملکوت می‌رود، خدای تبارک و تعالی آنرا می‌پذیرد و به این نمازگزار برمی‌گرداند. وقتی برگشت به نمازگزار می‌گوید «حفظتنی حفظک الله»، تو مرا حفظ کردی و خدا هم تو را حفظ کند، ولی اگر نمازش را آخر وقت بخواند، این نماز صورت دیگری پیدا می‌کند و به نمازگزار می‌گوید «ضیّعتنی ضیّعک الله»، تو مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند. همین مسئله در باب روزه هم هست ممکن است فرد روزه‌دار روزه‌ی خود را با عدم توجه به باطن و اسرار روزه ضایع کند ولی اگر به اسرار روزه توجه پیدا کند مراقب روزه‌های خود خواهد بود.

یکی از اسراری که برای روزه ذکر شده مسئله لقاء خداست، روزه‌دار واقعی در طور روز در حال ملاقات با خداست، در ظاهر چیزی مشهود نیست و ما غیر از یک امساک ظاهری چیزی نمی‌بینیم ولی در عالم ملکوت این عمل نه فقط ارتباط با خدا بلکه به لقاء الهی تبدیل می‌شود.

در ذیل روایت معروف «الصوم لی و أنا اجزی به» که بعضی‌ها «اُجزی به» هم خوانده‌اند، در بعضی از نقل‌ها آمده خدا فرموده هر عملی که بنی آدم انجام ‌دهد تا هفتصد برابر می‌توانم ثوابش را ذکر کنم ولی روزه آنقدر ثوابش زیاد است که فقط خودم باید جزای او را بدهم! و اگر گفتیم «أنا اُجزی به» یعنی خود من جزای آن روزه هستم. سرّ روزه این است که انسان خدا را ملاقات می‌کند و در محضر خداست.

مرحوم سید حیدر آملی که یکی از عرفای بزرگ است کتابی دارد به نام انوار الحقیقة و اسرار الشریعة در آنجا می‌فرماید: وقتی انسان روزه می‌گیرد به وسیله روزه شیطان را مقهور و مغلوب خود می‌کند و شیطان نمی‌تواند در او راه پیدا کند، وقتی شیطان نتوانست در قلب انسان راه پیدا کند قلب آماده می‌شود برای لقاء الهی و صلاحیّت پیدا می‌کند که به ملاقات با خدا راه پیدا کند. مرحوم سید حیدر می‌فرمایند شیطان عدوّ خداست و وسیله و ابزار او برای گمراهی و فریب انسان، شهوات است و گرسنگی کمر شهوات را می‌شکند، در این روایت می‌فرمایند:‌ «إن الشیطان یجری فی إبن آدم مجری الدم» نفوذ شیطان در وجود آدم مثل خونی است که در رگ‌های او جریان دارد «فضیقوا مجاریه بالجوع» راههای نفوذ آن را با گرسنگی مسدود نمائید.

از برکات ماه رمضان این است که با فرا رسیدن اولین شب ماه رمضان خدا درهای آسمان رحمت را باز می‌کند و شیاطین را در غل و زنجیر قرار می‌دهد تا در این ماه میهمانان خدا فقط خدا را ببیند و به لقاء الهی برسند.

یکی دیگر از اسرار این است که در شب اول قبر صورت ملکوتی روزه به همراه سایر اعمال نیک او در عالم برزخ بر میت ظاهر می‌شوند. یکی دیگر از اسراری که ما برای روزه می‌توانیم بیان کنیم مشاهده‌ی ملکوت است، پیامبر فرمود «لو لا أنّ الشیاطین یحولون حول قلوب بنی آدم لنظروا إلی ملکوت السماوات» اینکه انسان نمی‌تواند ملکوت آسمان‌ها و زمین را ببیند، به خاطر آن است که شیاطین اطراف قلب او را احاطه کرده‌اند. قرآن می‌فرماید در لیله‌ی قدر ملائکه نازل می‌شوند، چرا ما نمی‌توانیم ببینیم؟ برای اینکه شیاطین قلوب انسان را احاطه کرده‌اند و اگر ما بخواهیم ملکوت آسمان‌ها و زمین را مشاهده کنیم باید روزه‌ی حقیقی داشته باشیم و شیطان را از خود دور کنیم.

این مطلب که اگر ماه رمضان تمام شود و گناهان فرد خطاکار بخشیده نشود، بگویند این انسانی زیانکار است، این برای نوع مردم است، خسران واقعی این است که ماه رمضان تمام شود و انسان ملائکه و ملکوت عالم را ندیده باشد. ماه رمضان تمام شود و انسان نتواند بهشت و جهنّم را ببیند، این خسران بزرگ است. 

امام رضوان الله تعالی علیه فرمود از آداب این ضیافت این است که سر سوزنی هوی و هوس در درون انسان نباشد، متأسفانه باید آنقدر سالها بیاید و ماههای رمضان بگذرد تا ما بتوانیم آرام ارام به این حقیقت روزه برسیم. 

روزه اسرار دیگری هم دارد که إن شاء الله عزیزان برای آشنایی با آن به کتب و روایات مربوطه مراجعه کنند.

سؤال: به لطف حق و به برکت دین مبین و فداکاری‌های فرزندان این آب و خاک، هر روز ما شاهد گسترش احکام اسلامی، روزه‌داری مردم و اوج دلدادگی‌شان به ویژه در ماه مبارک رمضان هستیم، متأسفانه در گوشه و کنار گاهی شاهد عزیزانی هستیم که به دلیل بیماری یا عدم توان در گرفتن روزه روزه‌خواری می‌کنند. در مورد حرمت این روزه‌خواری و لزوم حفظ احترام ماه مبارک رمضان استدعا می‌کنم مطالبی اشاره بفرمایید.

جواب: روشن است آنها که مریض‌ یا مسافر هستند، خدای تبارک و تعالی اجازه داده که روزه نگیرند و در ایام دیگر قضای آنرا به جا آورند «فإن کنتم مریضاً أو علی سفرٍ فعدةٍ من أیام اخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» ولی این فرد مریض یا مسافر باید حرمت ماه رمضان را رعایت کند، ائمه ما در روایات برای ماه رمضان حرمت و یک احترام خاص قائل شده‌اند. حتّی امیرالمؤمنین(ع) برای این ماه مبارک علاوه بر حرمت یک حقّی هم قائل است. یعنی ما باید حقّ شهر رمضان را رعایت کنیم.

بنابراین اگر کسی روزه‌خواری کند، بداند که دارد حرمت ماه رمضان را می‌شکند و مرتکب کار حرامی می‌شود، او می‌تواند به منزل یاجایی که در خفا باشد برود و غذایش را میل کند. مرحوم والد ما رضوان الله تعالی علیه به خاطر کسالت‌های متعددی که اواخر حیاتشان داشتند اطبا ایشان را از روزه گرفتن منع کرده بودند، ایشان وقتی می‌خواست در منزل قرص یا آبی بخورد جلوی ما نمی‌خورد! رعایت می‌کرد اگر می‌دید ما نشسته‌ایم، اشاره می‌کردند از اتاق خارج شویم تا قرص خود را بخورد، خواهش می‌کنم از آنها که مریض یا مسافر هستند و موفق به روزه نیستند، اگر می‌خواهند بهره‌ای از این ماه مبارک و ضیافت الهی نصیب‌شان بشود حداقل حرمت این شهر و ماه را حفظ کنند.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته