بررسی اقتصاد مقاومتی از منظر دین
۱۴ اسفند ۱۳۹۳
۲۱:۵۵
۴,۶۰۶
خلاصه خبر :
آخرین رویداد ها
بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین
و الصلاة و السلام علی سیدنا و نبینا و حبیب قلوبنا ابی‌القاسم محمد و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین
و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الآن إلی قیام یوم الدین
در کنار این مسئله آن نگرانی هميشگي را باید مورد توجه قرار بدهیم و آن اینکه مبادا اين مباحث در حد چارچوب این جلسات، محدود بماند و در میدان اجرا اثری از آن نبینیم. مشاهده این امر برای ما بسیار سخت است که يک مفهوم بسیار مهم و مؤثر که باید در میدان اجرا کارآيي خود را نشان دهد فقط در میدان سخن و بحث و نظریه‌پردازی باقی بماند و از آن تجاوز نکند.
در بحث اقتصاد مقاومتی از منظر دین صحبت فراوان است. ابتداء تعريف مختصر و کوتاهي از اقتصاد مقاومتي داشته باشيم. دو نکته مقوّم اين عنوان است. اول اينکه بايد برنامه‌ريزي طوري باشد که کشور از هرجهت خودکفا باشد و نيازهاي اساسي خودش را بتواند خود تهيه کند. دوم آنکه در بحران‌ها و تحريم‌ها و تهديد‌ها بتواند ايستادگي و مقاومت کند.
بسياري از عناوین اقتصاد مقاومتي که برخی از آنها در کلمات رهبری بزرگوار انقلاب هم وجود دارد ریشه‌ی قرآني و روايي دارد لذا من هم به صورت خیلی گذرا به مواردي از آن مي‌پردازم.
1ـ از نکاتی که به عنوان اقتضاءات اقتصاد مقاومتی مطرح است و تا این به انجام نرسد اقتصاد مقاومتی معنا ندارد این است که اقتصاد بايد بر دوش آحاد مردم باشد همین که از آن تعبیر به خصوصی سازی مي‌کنند. اقتصاد بايد از تمرکز در یک مجموعه بیرون بیاید خصوصا اگر آن مجموعه دولت باشد. این مطلبی است که سال‌های متمادی از آن صحبت می‌شود و هر دولتی هم که روی کار آمده به همین نتیجه رسیده که باید به سمت خصوصی سازی برویم، به سمت اینکه این کار روی دوش مردم و جامعه قرار بگیرد.
این مطلب ریشه‌ی دینی دارد، وقتی ما به قرآن کریم مراجعه می‌کنیم خداي متعال در سوره‌ی مبارکه حشر آیه 7 مي‌فرمايند: «مَا أَفَاءَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَىْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ» اين آيه راجع به قضیه‌ی فیء است، بعد از اینکه می‌فرماید این فیء برای خدا، رسول، ذی القربی، یتامی، مساکین و ابن سبیل هست یک تعبیری که به منزله‌ی تعلیل است ذکر مي‌کند. «کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم» یعنی گردش ثروت نباید در دست یک گروه باشد، ثروت نباید در یک جا متمرکز باشد و فقط در دست یک گروه بچرخد، ذیل اين آیه اقتضا می‌کند که حتی دولت هم حق ندارد ثروت یک جامعه را در انحصار خودش قرار دهد.
نهادهای مربوط به دولت حق ندارند اقتصاد کلان یک جامعه را منحصر به خودشان کنند، چیزی که متأسفانه اکنون در جامعه‌ی ما و در همین نظام اسلامی تا یک حدّی وجود دارد. بعد از گذشت سال‌ها از تأکيد رهبري بر اجرایی شدن اصل 44 هنوز می‌بینیم این اصل اجرا نشده! حتی دولت‌هایی در مقام عمل و گفتار مخالفت کردند که این اصل را اجرایی کنند یا طبق تفسیر خودشان به یک بیان دیگری اجرایی کردند، این مسئله خیلی مهم است.
اسلام با تمرکز ثروت در یک بخش از جامعه مخالف است، یکی از اساسی‌ترین مسائل مربوط به اقتصاد مقاومتی همین است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
از آیات شریفه قرآن در مذمّت ذخيره کردن طلا و نقره مي‌شود استفاده کرد که چنین کاری اصلاً مطلوب دین نیست «الّذين يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ» به کسانی که ذهب و فضه را به عنوان تهيه گنجينه جواهرات جمع می‌کنند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند به عذاب دردناک بشارت ده.
اسلام با راکد ماندن ثروت در دست افراد مخالف است، اسلام از اينکه در یک جامعه ثروت مردم در دست یک انسان، نهاد، گروه و یک دولت همینطور راکد و معطل باشد یا چرخش اقتصادی منحصر به همین افراد و گروه‌ها باشد مخالف است. این یکی از اساسی ترین اقتضاءات و مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی است که باید به آن توجه شود. حتي مي‌توان گفت از ارکان اقتصاد مقاومتی است، تا این مسئله انجام نشود، تا اقتصاد روی دوش آحاد مردم قرار نگیرد به هیچ وجهی به اقتصاد مقاومتی نخواهیم رسید.
2ـ نکته‌ی دوم در مورد اقتصاد مقاومتی این است که اسلام تأکيد دارد ثروت در اختیار اهلش قرار بگیرد. باید ثروت یک جامعه در اختیار افراد اهل و واجد صلاحيت قرار بگیرد. حتّی اموال کسانی که از نظر شخصی ملک آنهاست اما چون سفاهت دارند اسلام می‌گوید مال آنها را در اختیارشان قرار ندهید «وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمْ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِيَاماً» این هم یک مطلب خیلی مهم است، چیزی که متأسفانه در سال‌های گذشته یک مقداری برخلاف آن عمل شد.
اموال عمومی کشور باید در اختیار اهلش قرار بگیرد، توزيع ثروت به اسم عدالت یک حرف غلط است، اينکه بگوئیم یک میلیون جمعیت داریم، بیائیم ثروت کشور را به تعداد این افراد تقسیم و توزيع کنیم.
من در سال 1389 یک صحبتی در برنامه‌ی تلويزيوني این شبها راجع به ربا داشتم، همان جا گفتم درست است در زمان ما راجع به مسئله‌ی یارانه خیلی به‌به و چه‌چه شده و از آن تعریف می‌شود ولی اگر از منِ طلبه سؤال کنند مي‌گويم این کاری نیست که با فرهنگ دینی ما سازگار باشد، وقتی اسلام می‌گوید «وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمْ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِيَاماً»، مال از جهت شخصی متعلق به این سفیه است ولی چون توان درک مصرف صحيح آن را ندارد نباید در اختیارش بگذاری زيرا از نظر اسلام مال باید منشأ قیام و قوام جامعه و منشأ حيات و رشد و پويايي جامعه باشد، اگر کسی میلیاردها مال دارد و مي‌خواهد آن‌را آتش بزند، بگوييم ما کاری به او نداشته باشیم، نه عقل اجازه می‌دهد و نه دین. چون جلسه جلسه‌ی علمی است نظر شخصي خودم را که جنبه‌ی سیاسی ندارد عرض می‌کنم مسئله‌ی یارانه از نظر علمی با خود اقتصاد مقاومتی هم هیچ سازگاری ندارد.
در اقتصاد مقاومتی اموال عمومی باید درست و دقیق و در جای خودش مصرف شود، اينکه ثروت کشور را به عنوان یارانه در اختیار جوان‌ها قرار بدهیم طبق اطلاعی که ما داریم. در بسیاری از روستاها جوانان کشاورزی را رها کردند و دلشان را خوش کردند به یارانه‌ای که در حساب آنها ریخته می‌شود، این را مي‌توان تحقیق کرد. حالا اگر این خبر هم نبود اصلاً با اینکه پول و ثروت را به‌عنوان بيت المال همینطوری در اختیار افراد قرار بدهیم نه در تاریخ چنین قضیه‌ای سابقه داشته و نه با فرهنگ دینی و قرآنی ما سازگاری دارد. در روایات آمده اگر کسی کلّ بر جامعه باشد یعنی هیچ کار و تلاشی نمی‌کند، به فکر تولید هم نیست اما نگاهش به این است که اول ماه یک پولی به حساب او ریخته شود، این آدم مورد لعن خدای تبارک و تعالی است.
ثروت باید در اختیار اهلش قرار بگیرد، مسئولین اقتصادی کشور باید افرادی باشند که واقعاً بتوانند براي اقتصاد کشور درست تحلیل کنند و برنامه‌ریزی نمايند. و الا اگر کسی برسرکار آيد که قدرت برنامه‌ریزی برای مسائل اقتصادی ندارد کما اینکه در گذشته چنين بود و نمی‌خواهم شواهد و قرائن آن را ذکر کنم، این هدر دادن بین المال است. یکی از مؤلفه‌های مهم اقتصاد مقاومتی این است که اموال عمومی هدر نرود، تبذیر از چیزهایی است که در اسلام مورد نهی قرار گرفته، تبذیر به معنای اسراف نیست، تبذیر به معنای هدر دادن و مصرف مال در غیر جای خودش است.
قرآن کريم مي‌فرمايد: «إِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطينِ» مبذر در حقيقت همان کار شيطان را انجام مي‌دهد. شيطان مانع مي‌شود که انسان از سرمايه خود درست استفاده کند.
گفتند در همین اواخر یک سدّی در جنوب ایران درست کرده و آب‌گیری هم کردند ولی بعد از مدتی معلوم شده درون آن سد دو تا کوه نمک وجود دارد، از قبل هم صحبت شده و مي‌دانستند که چنین چیزي هم هست. اما آن را برطرف نکردند. حالا رقم بسیار تکان دهنده‌ای را مطرح کردند که بايد از بيت‌المال هزينه شود تا این آب را خالی کنند و به خليج فارس بفرستند تا آن اصلاح انجام شود، چرا در این پروژه‌ها با بي‌توجهي این کار انجام شده؟! مسئولیت از بین رفتن این اموال با چه کسی است؟
چه کسانی می‌خواهند پاسخ‌گوي هدر رفتن این بیت المال باشند اینها مسائلی است که رهبری معظم انقلاب خیلی روی آن حساس است و تأکید دارد، اقتصاد مقاومتی به این معنا نیست که ما فقط استقامت کنیم بلکه به این معناست که قبل از استقامت فکر و تدبير حاکم باشد، این سرمایه بيت‌المال که در اختيار ما قرار گرفته چطور باید مصرف شود؟
مناسب ایام فاطمیه است که یادی هم از والد راحل ما(رضوان الله علیه) شود. یک وقتی برادر عزیزمان جناب آقای محسن رضایی خدمت والد ما آمده بودند ایشان گفتند من فردا با فلان شخصیت اجرایی کشور ملاقات دارم اگر شما مطلبی دارید به ایشان برسانم؟
ایشان فرمودند بله، (آن موقع صحبت بود که یک مقداری ـ یا در قالب اعتبار یا کمک ـ از ایران به کشورهای آمریکای جنوبی و جاهای دیگر داده شود، ایشان فرمودند) از قول من بگوئید کشوری که خودش این همه جوان بیکار دارد، و با این همه مشکلات اقتصادی درگير است، آنجا هم که الآن ضرورتی برای اسلام و کشور ما احساس نمی‌شود تا شما بخواهید این اعتبار را آنجا مصرف کنید! این کار هدر دادنِ بیت المال است و شما نسبت به اين پول ضامن هستيد.
3ـ یکی از مؤلفه‌های دیگر ترغیب جوان‌ها به کسب و کار و توليد و تجارت در جامعه است، چیزی که اسلام خیلی روی آن تکیه دارد. از آیات قرآن و روایات، استفاده مي‌شود که ما جامعه را باید به سمت تجارت، کار و کسب و توليد سوق بدهیم و حتی بايد این ذهنیّت را که متأسفانه در ذهن بعضي از مسئولين ما هم هست پاک کنیم که اگر کسی رفت کسب و کار و تجارت کرد ثروت زیادی هم از راه حلال دست آورد یک امر مذموم است، به هیچ وجه اینطور نیست. در آيات متعددي از قرآن کريم ترغيب در کار را استفاده مي‌نماييم. «وَ لَقَدْ مَكَّنّاكُمْ فِي اْلأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فيها مَعايِشَ قَليلاً ما تَشْكُرُونَ»؛ «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ اْلأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فيها».
درست است که آیه‌ی شریفه يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا را در مذمت راکد قرار دادن ثروت داریم ولی از آن طرف اگر کسی زحمت بکشد و تلاش کند، کارهای تولیدی ایجاد کند و ثروت کلانی هم به دست آورد، در روایات اینکار مورد تشویق قرار گرفته.
در کتاب وسائل الشیعه بابي وجود دارد به نام استحباب جمع المال من الحلال، مستحب است انسان از راه حلال مال جمع کند، امام صادق(ع) فرمود: «لا خیر فی من لا یحبّ جمع المال من الحلال يکف به وجهه ويقضي به دينه ويصل به رحمه»، کسی که می‌گوید من دوست ندارم مال جمع کنم فکر خوبی نیست، اگر از راه حرام بخواهد جمع مال کند که حرام است ولی اگر از راه حلال باشد نه تنها مانعی ندارد، بلکه استحباب هم دارد تا بتواند با آن آبرویش را حفظ کند، دینش را ادا کند و صله‌ی رحم کند يعني به ارحام و فامیل خودش کمک کند.
تشویق به مسئله‌ی تجارت در روایات ما زیاد است مثل «تسعة اعشار الرزق فی التجارة»، نُه دهم رزق در تجارت است لذا باید انسان سراغ تجارت برود، در روایات ما نسبت به تجارت و کشاوزی و دامداری که هر کدام آثاری دارد ترغيب شده است.
4ـ یکی از نکاتی که در اقتصاد مقاومتی مطرح است و مسئولین محترم ما باید به آن توجه داشته باشند قطع وابستگی به بیگانگان است.
اقتصاد مقاومتی زمانی محقق می‌شود که یک کشور در جمیع امور متکی به خودش باشد و هیچ نیازی به اجناس خارجی و تولیدات خارجی نداشته باشد، این روایت یک روایت بسیار خوب از امیرالمؤمنین است که امام صادق(ع) فرموده: «إن امیر المؤمنین(ع) کان یقول لا تزال هذه الامة بخیرٍ ما لم یلبسوا لباس العجم و یطعموا اطعمة العجم» فرمود امّت اسلامی در مسیر پیشرفت قرار دارد مادامی که از لباس و طعام عجم (یعنی کفر) استفاده نکند.
شما ببینید الآن در همین قم یک چیزی که این روزها خیلی هم شایع و رایج شده برَند، لباس‌های زنانه و مردانه با برندهای مختلف، در مورد غذاها هم تابلوهای عجیب و غریبی که انسان هر روز چشم باز می‌کند تابلوهای غذایی و اطعمه‌ی کشورهای خارجی را با زبان‌های مختلف می‌بیند، این برخلاف کلام امير‌المؤمنين است که در این روایت آمده، ذیل روایت را توجه کنید: حضرت فرمود این مردم و امت اسلامی در مسیر پیشرفت قرار می‌گیرند در صورتی که از تولیدات خارجی‌ها استفاده نکنند «فإذا فعلوا ذلک ضربهم الله بالذّل»، این خیلی تعبیر عجیبی است، اگر چنين کاري را انجام دهند مهر ذلت بر آنها خورده می‌شود، اقتصاد مقاومتی اقتصاد عزتمند است و اقتصادی است که یک انسان، یک کشور و یک ملت را عزتمند کند، و اين هنگامي است کمه بگوئیم ما نیازی به مواد و تولیدات شما نداریم.
آنچه که امير‌المؤمنين(ع) در مورد لباس و طعام در این روایت فرموده پیداست به عنوان مثال است، حال اگر دنبال ماشین‌های لوکس خارجی يا اجناس تزئيني بي‌فايده باشیم، چیزی که متأسفانه امروز شاهد آن هستيم. هر روز وقتی وارد خیابان‌ها مي‌شويم مي‌بينيم یک ماشین عجیب و غریب وارد این کشور شده. کسانی که مسئول اجرای سیاست اقتصاد مقاومتی هستند باید جلوی این قضایا را بگیرند، امروز پاساژهایی در کشور ما تأسيس می‌شود که سرتاسرش اجناس غیر ضروری و بلکه مضرّ برای جامعه است، اینها برای اقتصاد مقاومتی درست نیست.
5ـ نکته‌ی پنجم در باب اقتصاد مقاومتی توجه به کشاورزی است، که در اسلام بسیار بسیار به آن توجه داده شده، اسلام سفارش می‌کند یک کشاورز، یا باغدار، زمین خودش را نفروشد و اگر فروخت «بایع الضيعة ممحوقٌ»، ممحوق یعنی برکت ندارد، اگر کسی زمین کشاورزی‌اش را بفروشد و پولی به دست آورد، اسلام می‌فرماید در این پول برکت وجود ندارد بعد می‌فرماید «و مشتریها مرزوقٌ»، از آن‌سو کسی هم که این زمین را می‌خرد و به کشاورزی ادامه می‌دهد برای او برکت هست اما برای کسی که این زمین را به پول تبدیل کرد برکت ندارد. من همین جا عرض کنم برخی از مسئولین محترم هم حضور دارند، اجازه ندهید در شهرها، در روستاها زمین‌های کشاورزی، زمین‌های باغ به مسکونی تبدیل شود، در همین قم چه مقدار زمین‌های کشاورزی و باغ‌های فراوانی بوده اما امروز اثری از آن نیست و جایگزين هم قرار داده نشد.
رسول خدا(ص) فرمود نعم المال النخل، درخت خرما بهترین سرمايه برای انسان است، من باعها فلم یخلف مکانها فإن ثمنها بمنزلة رمادٍ علی رأس شاهقة اشتدّت به الريح في یومٍ عاصف، اگر کسی درخت خرما دارد، چنانچه آن را نگه دارد و از خرمایش برای زندگی‌اش استفاده می‌کند برايش برکت دارد اما اگر آن را فروخت پولش برکت ندارد، تشبیه بسيار خوبی هم فرموده‌اند که پول فروش این درخت خرما به منزله‌ی خاکستری است که آن‌را در يک روز طوفاني بر قله‌ی یک کوه سر به فلک کشیده بگذارند. اگر خاکستری را در یک روز معمولي هم سر کوه بگذارند در عرض چند ثانیه از بین می‌رود چه رسد به یک روز طوفانی که باد عاصف بخواهد وزیدن داشته باشد.
6ـ از نکات مهم در اقتصاد مقاومتي آن است که رشد اقتصادي در پرتو احياء دين و ارزش‌هاي ديني است. مقصود آن است که سنّت خداوند تبارک و تعالي بر اين است که در پرتو حکومت قرآن و دستورات الهي، عنايت حق تعالي به جامعه بيشتر مي‌شود.
در آيه 66 سوره مائده آمده است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ اْلإِنْجيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ َلأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ» و نيز در آيه‌ي ديگري: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ». برطبق اين آيه شريفه ايمان و تقواي موجود در جامعه موجب برکات آسماني و زميني خواهد بود.
بنابراین ریشه‌های اقتصاد مقاومتی از منظر دين، يکي تکیه‌ی بر مردم است که آیاتش را خواندم و عرض کردم واقعاً دولت باید خودش را از این حصار خارج کند و اقتصاد ما بشود یک اقتصاد کاملاً بر عهده‌ی مردم، دوم: باید اموال بیت المال درست مصرف شود و در اختیار اهلش قرار گيرد. دیگر اجازه ندهیم تاریخ گذشته در این کشور ما تکرار شود؟ چه ثروت‌ها، پول‌های هنگفتي که متأسفانه از بین رفت و نباید گفت اینها را از پشت تریبون نگوئید! چیزی است که واقعاً واقع شده و قلوب همه‌ی مردم از این قضایا رنجیده شده، اختلاس‌های فراوان، هدر دادن بیت المال. «إن المبذّرین کانوا إخوان الشیاطین»، تصریح قرآن کریم است. سوم و چهارم: تکیه بر تشویق مردم به تجارت و کشاورزی پنجم قطع وابستگي به بيگانگان نکات عمده‌ای بود که در این چند دقیقه مصدع شدم.
من از نهاد بسیار مبارک و مهم مجمع تشخیص مصلحت نظام بخش مطالعات اسلامی که زحمت این همایش را عهده‌دار شدند، و نيز نهادهایی که برای تشکیل این همایش همکاري کردند و از حضور بزرگان و مسئولین محترم، حضرت آيت الله درّي و اعضای محترم مجمع تشخیص که در جلسه حضور دارند و شما برادران و خواهران تشکر می‌کنم.
امیدوارم آنچه که گفتیم واقعاً دنبال شود و بدانیم اسلام راجع به اقتصاد مقاومتی حرفهای اساسی دارد. ان شاء الله این ایده‌ی مبارک رهبری معظم انقلاب در کشور عملی بشود به طوری که برای کشورهای دیگر الگو قرار گيرد.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
أهمّ مطالب:
1ـ مشاهده این امر برای ما بسیار سخت است که يک مفهوم بسیار مهم و مؤثر که باید در میدان اجرا کارآيي خود را نشان دهد فقط در میدان سخن و بحث و نظریه‌پردازی باقی بماند و از آن تجاوز نکند.
2ـ بسياري از عناوین اقتصاد مقاومتي که برخی از آنها در کلمات رهبری بزرگوار انقلاب هم وجود دارد ریشه‌ی قرآني و روايي دارد لذا من هم به صورت خیلی گذرا به مواردي از آن مي‌پردازم.
3ـ اقتصاد بايد بر دوش آحاد مردم باشد همین که از آن تعبیر به خصوصی سازی مي‌کنند. اقتصاد بايد از تمرکز در یک مجموعه بیرون بیاید خصوصا اگر آن مجموعه دولت باشد.
4ـ اسلام تأکيد دارد ثروت در اختیار اهلش قرار بگیرد. باید ثروت یک جامعه در اختیار افراد اهل و واجد صلاحيت قرار بگیرد.
5ـ از نظر اسلام مال باید منشأ قیام و قوام جامعه و منشأ حيات و رشد و پويايي جامعه باشد.
6ـ اینکه پول و ثروت را به‌عنوان بيت المال همینطوری در اختیار افراد قرار بدهیم نه در تاریخ چنین قضیه‌ای سابقه داشته و نه با فرهنگ دینی و قرآنی ما سازگاری دارد.
7ـ اقتصاد مقاومتی به این معنا نیست که ما فقط استقامت کنیم بلکه به این معناست که قبل از استقامت فکر و تدبير حاکم باشد.
8 ـ یکی از مؤلفه‌های دیگر ترغیب جوان‌ها به کسب و کار و توليد و تجارت در جامعه است، چیزی که اسلام خیلی روی آن تکیه دارد.
9ـ اقتصاد مقاومتی زمانی محقق می‌شود که یک کشور در جمیع امور متکی به خودش باشد و هیچ نیازی به اجناس خارجی و تولیدات خارجی نداشته باشد.
10ـ اقتصاد مقاومتی اقتصاد عزتمند است و اقتصادی است که یک انسان، یک کشور و یک ملت را عزتمند کند، و اين هنگامي است کمه بگوئیم ما نیازی به مواد و تولیدات شما نداریم.
11ـ اجازه ندهید در شهرها، در روستاها زمین‌های کشاورزی، زمین‌های باغ به مسکونی تبدیل شود.
12ـ از نکات مهم در اقتصاد مقاومتي آن است که رشد اقتصادي در پرتو احياء دين و ارزش‌هاي ديني است.