نشست علمی حکم تغییر مقام حضرت ابراهیم(ع)

بسم االله الرحمن الرحیم و به نستعین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

بـا عـرض تشـكر وسپاس از حضور سروران گرامی در این جلسه و همایش. چند دقیقه ای مزاحم می شوم ان شاء الله از بیانات عزیز دلم حضرت آیت الله حاج آقا جواد فاضل لنكرانی استفاده خواهیم كرد.

الحمدلله فقهای توانمندی هستند مثل حضرت آیت االله محمدجواد فاضل لنكرانی كه با نواندیشی و نونگری در فقه راه را هموار می‌کنند. ایشان سال گذشته نظر علمی خوبی در اعمال سه گانه روز دهم در منا ، كه رمی جمره عقبه و ذبح و تقصیر است ارائه نموده و فرمودند: ترتیبش وجوبی نـدارد. بلكـه اسـتحباب از آن استفاده می شود. از بزرگواری همچون ایشان این نظریه خوب و جالب طرح شد.

امید است ان شاء الله مراجع عظام تقلید و شورای استفتائات آنان از این نظریه استقبال كننـد ، و مراجـع بزرگـوار تقلیـد در فتـاوای خـود تجدید نظر كنند. حقاً چنین فرزندی ورود در چنین مسائلی باید داشته باشند:

وبأبه اقتدى عدیٌ فی الكرم ***ومن یشابه أبه فما ظلم

رحمت خدا بر والد گرامی ایشان حضرت آیت الله العظمی فاضل(رحمـة الله علیـه).

اكنـون در ایـن همایش بحث مقام ابراهیم(علیه السلام) مطرح است.

اهل سنت نماز طواف را مستحب می دانند حتـی بـرای موارد عمره، حج و امثال ذلك. و فقه شیعه نماز طواف را هم واجب می‌داند و هم اینكه خلف مقام ابراهیم بایستی ادا شود. از سالهای گذشته شاید بیش از نیم قرن پیش، در نجف اشرف این استفتائات مطرح شـده بود. كه یك نمونه اش را عرض می‌كنم یك مجله ای آن زمان منتشرمـی شـد كـه توسـط ابـوی حضـرت حجت الإسلام والمسلمین حاج آقا سیدجواد شهرستانی تحت عنوان: اجوبة المسائل الدینیة.

در شصـت هفتاد سال پیش، یك استفتائی مطرح می شود كه اگر مقام ابراهیم جایش عوض شود، كجا باید نماز طـواف خواند؟ به همین جایی كه بوده؟ یا باید رفت پشت مقام در هر كجا كه قرار گرفته نماز خوانـد؟ اسـتفتاء از مرحوم آیت الله سیدمحسن حكیم، مرحوم آیت الله خوئی، مرحوم آیت الله سید محمود شاهرودی و بقیه ...، این استفتاء شده بود و همه بالاتفاق فتوا داده بودند كه خلف مقام، ولو در هر كجا كه قرار گرفته، و الحمدالله قرآن كریم جایش را مشخص كرده : «فیه آیات بینات مقام ابراهیم ...» كه جای دیگری نتوانند ببرنـد. فقـط یك اقتراح اخیراً مطرح شده كه مقام را داخل كعبه قرار بدهند. اگر این بشود در چهار طـرف كعبـه راحـت میشود نماز طواف را خواند، چنین مسائلی مطرح است. و باید ان شاء الله استفاده بشود و مخصوصاً در ایـن جلسه بسیار وزین که با همکاری مرکز پژوهش های حج و زیارت و مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) برگزار گردیده، امیدواریم با نظریات خوب ایشان بنای این همایش‌ها افزون شـود و بـه امیـد روزی كـه ان شاء الله سایه شوم وهابیت، از حرمین شریفین كوتاه شود.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

 بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین

و صلی الله علی سیدنا و نبینا ابی القاسم محمد و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین

و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

یکی از نقاط درخشان روایات امامیه همین مساله است. این تشتتی که در روایات اهل سنت در مورد جابجایی مقام هست اصلا در روایات ما نیست و کشف از این می‌کند که ائمه علیهم السلام و اصحاب گرانقدرشان چقدر مراقبت بر حفظ روایات می‌کردند. آنها که این اواخر این ادعای بی اساس را مطرح کرده اند که اکثر روایات شیعه اسرائیلیات است متاسفانه فهمی از فقه و روایات ندارند. بر کسی که دستی بر فقه و روایات داشته باشد روشن است که چقدر اصحاب ائمه روی کلماتی که از امام علیه السلام صادر می‌شد مراقبت می‌کردند روایت را می‌نوشتند و بعد خدمت امام می‌بردند و دوباره بر امام می‌خواندند، این طور نبود که اصحاب به شاگردانش بگوید این کتاب من است برو بخوان و هرچه خواستی از آن نقل کن، خودش روایت را بر شاگردان می‌خواند و شیخ الروایه ی او می‌شد تا مبادا آن شاگرد یک وقت واو در روایت را أو بخواند یا یک کلمه ای را اشتباه بخواند، این همه مراقبت در نقل حدیث انجام می‌گرفت.

یک مورد آن در همین جاست که کاملا روایات ما دلالت بر این معنا دارد. در زمان حضرت ابراهیم و در زمان جاهلیت این مقام ملصق و نزدیک بیت بوده، گروه زیادی از مردم کنار حجر الاسود می‌آمدند تا استلام حجر کنند، عده زیادی نیز مقابل درب بیت که محل اجابت دعا و تضرع است و آداب زیادی هم در موردش وارد شده جمع می‌شدند بعد هم می‌خواستند مقام ابراهیم را ببینند لذا جمعیت در آن قسمت متراکم می‌گردید در روایات ما آمده قریش آمد مقام را در همین مکانی که الان هست قرار داد. بعد از فتح مکه خیال پیامبر که از غلبه بر دشمن راحت شد دستور دادند مقام را به همان جای سابق که ملصق به بیت بوده برگردانند.

بعد از روشن شدن مراد از مقام و تاریخچه آن از جهت صناعی یک بحث این است که اصل اولی در این مساله چیست؟ یکی از شاخصه‌های روش اجتهادی شیخ انصاری که بزرگان فقه و اصول به ما یاد داده اند همین است، البته در کلمات قبل از شیخ هم بوده ولی شیخ نسبت به این تاکید دارد. اصل اولی چیست؟ یعنی قطع نظر از روایت و آیه، اگر شک کنیم مقام یک مکان معین شرعی توقیفی دارد یا ندارد؟ آیا خدای تبارک و تعالی مکانی برای این سنگ معین کرده یا نه ؟ اینجا از یک طرف اصل عدم تعیین است، ما شک می‌کنیم مکان معین برای مقام وجود دارد یا نه ؟ اصل عدم تعیین است.

منتهی ممکن است یک ظاهری با این اصل معارضه کند و آن ظاهر این است که آیا می‌شود ملتزم شد خدای تبارک و تعالی یک سنگی را به نام مقام ابراهیم از بهشت بفرستد اما برای آن جایی را قرار ندهد؟ نه در زمان حضرت ابراهیم و نه در زمان رسول خدا اصلا جایی برایش معین نشده باشد، این خلاف ظاهر است. ظاهر این بیت، کعبه، اعمال کعبه و وجود مقام در آنجا این است که یک جاییی را باید معین کرده باشند. لذا اینجا ما اگر مساله  اصل را بخواهیم مطرح کنیم اصل اقتضای عدم تعیین می‌کند. برخلاف ظاهر که اقتضای تعیین می‌کند. مثل این که بلا تشبیه یک کسی ساختمانی را بسازد و یک وسیله مهمی را برای این ساختمان بیاورد اما جایی را برای آن معین نکند، این خلاف ظاهر است. ظاهر این است که یک جای معین برای آن مشخص می‌کند مخصوصا اگر آن وسیله قداست داشته باشد در مساله ای مثل حج که محور مسلمین می‌باشد.

ما اگر روی مسلک معروف قابل به اعتبار سند باشیم در این حدیث عوان بن ابی عیاش وجود دارد که ضعیف است پس باید این روایت را کنار بگذاریم، ولی ما در بحث‌های فقه و اصول گفته ایم ائمه (ع) در روایات خود هیچ تاکیدی بر رجوع به رجال نداشتند، درست است که گاهی سوال شده یونس بن عبدالرحمن ثقة آخذ عنه معالم دینی؟ ولی خود ائمه وقتی برای اعتبار یک روایت مورد سوال قرار گرفته و از ایشان می‌پرسیدند اگر روایتی به ما رسید و شک کردیم کلام شما هست یا نیست چه کار کنیم؟ نفرمودند اول به رجالش دقت کنید. فرموده اند این روایت را با قرآن و سایر احادیث ما مقایسه کنید اگر مطابق با آنها بود این روایت درست است اگر نبود درست نیست ولو سندش صحیح اعلایی هم باشد.

البته این ولو را من از اطلاق روایت استفاده می‌کنم که روایت معروفی است در بحث تعارض اخبار از حسن بن جهم از امام هشتم (ع). حضرت می‌فرمایند «فقس علی کتب الله و سائر احادیثنا» بر اساس این ضابطه انصاف این است که این کلام امیرالمومنین (ع) مطابق با احادیث دیگر ائمه هست . ما در خیلی از احادیث ائمه داریم که ولات قبل از امیرالمومنین بسیاری از سنت‌های پیامبر را از بین بردند تا زمان امام حسین علیه السلام که فرمود «فَاِنَّ السُنَّةَ قَدْ أُمیتَتْ، وَ إِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ أُحْیِیَتْ» در دوران حکومت آن سه خلیفه روایات ما مملو از مخالفت‌های آنها با قرآن یا با سنت پیامبر است که کتاب‌ها در این زمینه نوشته شده، لذا اشکال در سند، به متن این روایت که یک متن محکم و منطبق با روایات دیگر است خللی وارد نمی‌کند.

در این بحث روایات دیگری هم در فقه امامیه حدود شش هفت روایت وجود دارد، در روایت دوم که روایت مهمی هم هست زراره به امام باقر(ع) عرض می‌کند قَدْ أَدْرَكْتَ اَلْحُسَینَ عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ آیا جدتان را درک کرده اید؟ فرمودند « نَعَمْ أَذْكُرُ وَ أَنَا مَعَهُ فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ وَ قَدْ دَخَلَ فِیهِ اَلسَّیلُ وَ اَلنَّاسُ یقُومُونَ عَلَى اَلْمَقَامِ یخْرُجُ اَلْخَارِجُ یقُولُ قَدْ ذَهَبَ بِهِ اَلسَّیلُ وَ یخْرُجُ مِنْهُ اَلْخَارِجُ فَیقُولُ هُوَ مَكَانَهُ» با جدم در مسجد الحرام بودم که سیل آمد مردم نگران مقام بودند یک عده از مسجد خارج می‌شدند و می‌گفتند مقام را هم سیل برد عده ای دیگر داخل می‌آمدند و می‌گفتند نه مقام جای خودش هست! بعد ادامه حدیث چنین است قَالَ فَقَالَ لِی یا فُلاَنُ مَا صَنَعَ هَؤُلاَءِ فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اَللَّهُ یخَافُونَ أَنْ یكُونَ اَلسَّیلُ قَدْ ذَهَبَ بِالْمَقَامِ . البته اینجا در قال فقال دو احتمال است یک احتمال این که امام حسین از امام باقر پرسید اهل سنت در مورد مقام چه می‌گویند؟ من عرض کردم می‌ترسند که سیل مقام را برده باشد. آنگاه به امام باقر فرمودند برو اعلام کن.

احتمال دیگر آنکه امام باقر(ع) به زراره فرمود و از او خواست به مردم اعلان نماید که این مقام را خدا علم قرار داده و سیل قدرت از بین بردن آن را ندارد. یکی از نقاط افتراق بین روایات ما و اهل سنت همین است، آنها معتقدند سیل مقام را از جای خود تغییر داد حتی در بعضی از تواریخ اهل سنت ذکر شده گاهی مقام را پائین مکه پیدا می‌کردند، بعضی دیگر گفته اند سیل آن را ملصق به خود کعبه می‌کرد ولی روایات ما می‌گوید « قَدْ جَعَلَهُ عَلَماً لَمْ یكُنْ لِیذْهَبَ بِهِ فَاسْتَقِرُّوا» یعنی خیالتان راحت باشد، باز همان قول امامیه اینجا آمده که پیوسته محل مقام کنار دیوار کعبه بود فَلَمْ یزَلْ هُنَاكَ حَتَّى حَوَّلَهُ أَهْلُ اَلْجَاهِلِیةِ إِلَى اَلْمَكَانِ اَلَّذِی هُوَ فِیهِ اَلْیوْمَ فَلَمَّا فَتَحَ اَلنَّبِی صَلَّى اَللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ مَكَّةَ رَدَّهُ إِلَى اَلْمَوْضِعِ اَلَّذِی وَضَعَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ تا آنگاه که جاهلیت مقام ابراهیم را جابجا کرده و در مکان فعلی قرار دادند پس از فتح مکه پیامبر (ص) آن را به همان جا که ابراهیم قرار داده بود برگرداند. «فَلَمْ یزَلْ هُنَاكَ إِلَى أَنْ وَلِی عُمَرُ بْنُ اَلْخَطَّابِ فَسَأَلَ اَلنَّاسَ مَنْ مِنْكُمْ یعْرِفُ اَلْمَكَانَ اَلَّذِی كَانَ فِیهِ اَلْمَقَامُ فَقَالَ رَجُلٌ أَنَا قَدْ كُنْتُ أَخَذْتُ مِقْدَارَهُ بِنِسْعٍ فَهُوَ عِنْدِی». نسع همان طنابی است که بار شتر را با آن می‌بندند. عمر دو مرتبه مقام را در همین جایی که الان هست قرار داد.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین