ما روایات جهاد نفس وسائل الشیعه را داریم دنبال می‌کنیم باب اول آن را خواندیم و گفتیم مرحوم صاحب وسائل عنوانی که برای این باب اول داده باب وجوب است یعنی وجوب جهاد نفس.
بحث‌های مختلف و نکات متعددی را عرض کردیم و گفتیم به نظر ما مجموعاً نمی‌شود از این روایات، وجوب جهاد نفس را استفاده کرد. جهاد نفس را اگر در دایره‌ی واجبات و محرمات بگیریم درست است، البته اگر در همین دایره فقط باشد، اما همان‌گونه که در بحث گذشته عرض کردم، جهاد نفسی که در اصطلاح روایات است یک معنای وسیعی دارد که تمام واجبات، عنوان جهاد اصغر را پیدا می‌کند، نماز، روزه، حج، جهاد، اینها همه جهاد اصغر است، حتی عرض کردم امر به معروف و نهی از منکر که در میان فرائض تمام فرائض به این دو اقامه می‌شود و این تعبیر در روایات وجود دارد که بقیه‌ی واجبات در مقایسه‌ی با امر به معروف و نهی از منکر مثل یک دمیدن است که از این دمیدن یک رطوبت مختصری در انگشت دست انسان به وجود می‌آید، تمام واجبات به این منزله است، امر به معروف و نهی از منکر به منزله یک دریاست، اما مع ذلک این دو نیز جهاد اصغر است.
جهاد اکبر که در روایات (که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جهاد اکبر)، عبارت است از جهاد نفس که دایره‌اش خیلی وسیع است و این روایاتی هم که خود صاحب وسائل در اینجا آورد، خودش یک قرینه‌ی روشنی است یعنی اگر کسی تأمل در این روایات کند به این نتیجه می‌رسد.
چند نکته درباره روایات جهاد با نفس نکته اول: در بعضی از این روایات دارد «قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر»، آیا از این کلمه‌ی «علی» می‌شود استفاده کرد که جهاد اکبر واجب است؟ جواب این است که نه، ما در روایات موارد زیادی داریم که کلمه‌ی «علی» آمده (مانند «علیکم بصلاة اللیل»)، اما از آن وجوب آن متعلق را نمی‌توانیم استفاده کنیم، «بقی علیهم»، «علی» اعم از وجوب و استحباب است.
نکته دوم: اینکه کسی نگوید ما از راه اولویت وارد می‌شویم؛ چون این در ذهن بعضی آقایان بود که اگر جهاد اصغر برای ما وجوب شرعی دارد، جهاد اکبر به طریق اولی. جواب ما این است که اینجا دیگر مجالی برای اولویت نیست. در جهاد اصغر یا در نماز یک ملاکی دارد و روزه یک ملاک دیگری دارد، آنجا ملاک وجوبی در آن هست، اما جهاد اکبر مشقّتش خیلی بیشتر است، روی همین جهت که مشقّتش خیلی بیشتر است به آن جهاد اکبر می‌گویند نه اینکه ملاکش قوی‌تر است. این نباید خلط شود!
ما یک وجوب نماز داریم، اما یک رعایت صبر هم داریم، مقام صبر که جزء جهاد اکبر است. مقام رضا، مقام تسلیم، تفویض الامر إلیه، اینها را داریم و همه جزء جهاد اکبر است، اما نمی‌توانیم بگوئیم آن ملاکی که در نماز وجود دارد این هم هست و قوی‌تر است، در نماز ملاک وجوبی دارد، لذا شارع بر ما واجب کرده، این مشقّتش هم بیشتر است، مثل خود نماز شب که خیلی مشقّت دارد، ولی ملاک وجوبی در آن نیست. بنابراین نمی‌شود گفت چون جهاد اصغر وجوب شرعی دارد، پس به طریق اولی جهاد اکبر وجوب شرعی دارد؛ زیرا بین اینها اختلاف در ملاک است.
بنابراین، آنچه صاحب وسائل در اینجا آورده وجوب شرعی ندارد، نوشته باب وجوب است یعنی وجوب شرعی جهاد اکبر، اگر این را بگوئیم باید بگوئیم تحصیل تمام این مقامات بر انسان واجب است؛ زیرا اینها دخالت دارد و از اجزاء جهاد اکبر است، تسلیم، صبر، رضا، رسیدن به یقین، مراتب یقین، اینها همه لازم است، در حالی که ما نمی‌توانیم بگوئیم چنین مطلبی لازم است. این نتیجه‌ای که راجع به باب اول در اینجا ذکر می‌کنیم.
نکته سوم: این نکته را در وسائل الشیعه خوب دقت کنید که در وسائل الشیعه آن عناوینی که در ابتدای هر باب می‌آید، فتوای صاحب وسائل هستند و این نباید ما را به اشتباه بیندازد. مثلاً در بحث اینکه برای زن نماز در خانه یا در مسجد افضل است، صاحب وسائل در همین کتاب وسائل می‌گوید «باب أنّ صلاة المرأه فی بیتها أفضل من المسجد»، این فتوای صاحب وسائل است، روایاتی که آنجا آمده یک روایت هم کلمه‌ی مسجد ندارد، حتی این مطلبی که معروف شده «مسجد المرأة بیتها» در روایات ما نیست، این چیزی است که یا در کلمات فقها آمده یا شاید در روایات اهل سنت باشد.
آنچه در روایات ما آمده این است که زن اگر در اتاق خصوصی‌اش یا مثلاً اتاق خوابش نماز بخواند، اولی است در اینکه در اتاق عمومی نماز بخواند، در اتاق عمومی نماز بخواند اولی است از اینکه در حیاط نماز بخواند. حال از این روایات صاحب وسائل استفاده کرده و می‌گوید اگر زن در این اتاق خصوصی‌اش نماز بخواند، اولی است از این اتاق عمومی، پس اولی است از اینکه در مسجد نماز بخواند.
بعد همین را هم به نام عنوان الباب ذکر کرده یعنی آنچه فتوای ایشان بوده را به نام عنوان الباب مطرح کرده در حالی که در روایاتی که داریم اصلاً یک روایت هم ندارد که «مسجد المرأة بیتها»، یا ندارد «أنّ الصلاة فی بیتها أفضل من المسجد». از این رو باید توجه داشت که این عناوین یک وقت ما را به اشتباه نیندازد.
نکته چهارم: روایات دیگری که دارد «إن أفضل الجهاد من جاهد نفسه التی بین جنبیه»، تعبیر نمی‌کند به اینکه جهاد واجب این است. با فضیلت ترین جهادها این است، این خودش شاهد بر این است که جهاد نفس مستحب است و واجب نیست.
نتیجه آنکه؛ ضابطه این شد که اگر جهاد نفس محدود به واجبات و محرّمات شد واجب می‌شود، اگر توسعه دادیم دیگر واجب نیست، نسبت به آن توسعه‌اش جهاد نفس واجب نیست.
نکته پنجم: واجب و مستحب با هم تزاحم نمی‌کنند یعنی هیچ مستحبی مزاحم با واجب نمی‌شود، اما دلیل نداریم که ملاک مستحب همیشه اضعف از ملاک واجب است، ممکن است یک مستحبی اینقدر ملاکش قوی باشد، از برخی واجبات هم قوی‌تر باشد، اما لجهةٍ شارع آن را واجب نکرده! مثل مسواک زدن یا خودِ نماز شب. نماز شب خیلی ملاک دارد و نمی‌توانیم بگوئیم نماز شب ملاکش از دو رکعت نماز صبح کمتر است ولی نه، آن از باب اینکه بالأخره برای عامه مردم مشقّت وجود دارد، وجوبش را شارع برداشته و به همان استحباب اکتفا کرده است.
بنابراین در عین اینکه نافله نمی‌تواند با فریضه مزاحمت کند، اما از نظر ملاک نمی‌توانیم بگوئیم ملاک نافله همه جا اضعف از ملاک فریضه و واجب است.
بررسی فقهی وجوب جهاد با نفس
۰۲ اسفند ۱۳۹۴ و ۱۲:۱۴
جهاد اکبر که در روایات (که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جهاد اکبر)، عبارت است از جهاد نفس که دایره‌اش خیلی وسیع است و این روایاتی هم که خود صاحب وسائل در اینجا آورد، خودش یک قرینه‌ی روشنی است یعنی اگر کسی تأمل در این روایات کند به این نتیجه می‌رسد.
چند نکته درباره روایات جهاد با نفس
نکته اول: در بعضی از این روایات دارد «قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر»، آیا از این کلمه‌ی «علی» می‌شود استفاده کرد که جهاد اکبر واجب است؟ جواب این است که نه، ما در روایات موارد زیادی داریم که کلمه‌ی «علی» آمده (مانند «علیکم بصلاة اللیل»)، اما از آن وجوب آن متعلق را نمی‌توانیم استفاده کنیم، «بقی علیهم»، «علی» اعم از وجوب و استحباب است.
نکته دوم: اینکه کسی نگوید ما از راه اولویت وارد می‌شویم؛ چون این در ذهن بعضی آقایان بود که اگر جهاد اصغر برای ما وجوب شرعی دارد، جهاد اکبر به طریق اولی. جواب ما این است که اینجا دیگر مجالی برای اولویت نیست. در جهاد اصغر یا در نماز یک ملاکی دارد و روزه یک ملاک دیگری دارد، آنجا ملاک وجوبی در آن هست، اما جهاد اکبر مشقّتش خیلی بیشتر است، روی همین جهت که مشقّتش خیلی بیشتر است به آن جهاد اکبر می‌گویند نه اینکه ملاکش قوی‌تر است. این نباید خلط شود!
ما یک وجوب نماز داریم، اما یک رعایت صبر هم داریم، مقام صبر که جزء جهاد اکبر است. مقام رضا، مقام تسلیم، تفویض الامر إلیه، اینها را داریم و همه جزء جهاد اکبر است، اما نمی‌توانیم بگوئیم آن ملاکی که در نماز وجود دارد این هم هست و قوی‌تر است، در نماز ملاک وجوبی دارد، لذا شارع بر ما واجب کرده، این مشقّتش هم بیشتر است، مثل خود نماز شب که خیلی مشقّت دارد، ولی ملاک وجوبی در آن نیست. بنابراین نمی‌شود گفت چون جهاد اصغر وجوب شرعی دارد، پس به طریق اولی جهاد اکبر وجوب شرعی دارد؛ زیرا بین اینها اختلاف در ملاک است.
بنابراین، آنچه صاحب وسائل در اینجا آورده وجوب شرعی ندارد، نوشته باب وجوب است یعنی وجوب شرعی جهاد اکبر، اگر این را بگوئیم باید بگوئیم تحصیل تمام این مقامات بر انسان واجب است؛ زیرا اینها دخالت دارد و از اجزاء جهاد اکبر است، تسلیم، صبر، رضا، رسیدن به یقین، مراتب یقین، اینها همه لازم است، در حالی که ما نمی‌توانیم بگوئیم چنین مطلبی لازم است. این نتیجه‌ای که راجع به باب اول در اینجا ذکر می‌کنیم.
نکته چهارم: روایات دیگری که دارد «إن أفضل الجهاد من جاهد نفسه التی بین جنبیه»، تعبیر نمی‌کند به اینکه جهاد واجب این است. با فضیلت ترین جهادها این است، این خودش شاهد بر این است که جهاد نفس مستحب است و واجب نیست.
نتیجه آنکه؛ ضابطه این شد که اگر جهاد نفس محدود به واجبات و محرّمات شد واجب می‌شود، اگر توسعه دادیم دیگر واجب نیست، نسبت به آن توسعه‌اش جهاد نفس واجب نیست.
نکته پنجم: واجب و مستحب با هم تزاحم نمی‌کنند یعنی هیچ مستحبی مزاحم با واجب نمی‌شود، اما دلیل نداریم که ملاک مستحب همیشه اضعف از ملاک واجب است، ممکن است یک مستحبی اینقدر ملاکش قوی باشد، از برخی واجبات هم قوی‌تر باشد، اما لجهةٍ شارع آن را واجب نکرده! مثل مسواک زدن یا خودِ نماز شب. نماز شب خیلی ملاک دارد و نمی‌توانیم بگوئیم نماز شب ملاکش از دو رکعت نماز صبح کمتر است ولی نه، آن از باب اینکه بالأخره برای عامه مردم مشقّت وجود دارد، وجوبش را شارع برداشته و به همان استحباب اکتفا کرده است.
منبع : وسائل الشیعه، ج 15، ص 161
کلمات کلیدی :
۱,۷۱۱ بازدید