مفاد آيه

روشن است كه وجود كلمه (عن) و نبود او در «يَسْأَلُونَكَ عَنْ الْأَنْفَالِ» دو معنا دارد و حالا يك بحث اين است كه اين انفال چيست؟ و خداوند می‌‌فرمايد: انفال مال خدا و رسول است. و بحث ديگر اينکه آيا آيه‌‌ى «واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم مِن شَى‌‌ءٍ» ناسخ آ يه «يَسْأَلُونَكَ عَنْ الْأَنْفَالِ...» هست يا نيست؟ دو آيه ديگرى هم كه باز با يد با دقت بيشتري بحث شود يكى آيه ششم سوره مبارکه حشر است: « وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْ‌‌ءٍ قَدِيرٌا » اين آيه دارد « و مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ» و آيه هفتم دارد « ما أفاء الله على رسوله» آيه ششم دارد «منهم» و آيه هفتم دارد «من اهل القرى - فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ‌‌» پس يك بحث اين است كه اين آيات ششم و هفتم سوره حشر، كه در آيه هفتم همان ارباب خمس و كسانى كه استحقاق خمس را دارند بيان كرده است که جمع بين اين دو آيه خودش يك بحث مهمى دارد. و بحث ديگر هم اين است كه در اين دو آيه از سوره انفال ( 41 ) و آيه (1) آيا آيه ( 41 ) ناسخ آيه اول هست يا خير؟

معناي لغوي انفال

پس در بعضى از كتب لغت نَفَل و نَفل را به يك معنا گرفته است. در برخى از كتب لغت بالتحريك را بمعناى عطيه گرفته، گفته نَفَل بالتحريك بمعناى عطيه است، بالسكون بمعناى زياده است. و قول سوم هم اين است كه نَفَل بالتحريك بمعناى غنيمت است و بالسكون بمعناى زياده است. بنابر اين، معناى لغوى انفال تا يك حدى روشن شد، يا مطلق الزياده بگيريم يا بمعناي غنيمت بدانيم.

احتمالات مفسرين در کلمه انفال

شان نزول آيه در نزد اهل سنت

شأن نزول دوم و مختار حضرت استاد:

حالا من به ذهنم اينطور می‌‌آيد كه شأن نزول آيات قرآن خيلى اعتبارى اصلاً ندارد، مگر يك شأن نزولى باشد كه واقعاً روايت معتبره برايش باشد، يا مشهور باشد بين مفسرين كه انسان بتواند او را اخذ كند، در جاى كه خودشان چند شأن نزول بيان می‌‌كنند اگر ما يك شأن نزولى كه آنها دارند نظيرش هم در بين خودما از ائمه طاهرين رسيده باشد اين قرينه خوبى است بر اعتبار اين شأن نزول. چون نظير آنچه كه ابى داود از ابن عباس نقل می‌‌كند در تحف العقول از امام صادق (ع) آمده ما نتيجتاً اين كه بگوييم انفال يعنى جميع آنچه كه روز بدر اينها گرفتند؛ نگوييم بعضى از چيزها، از تقسيم و قبل از تقسيم اين اختصاصات و احتمالاتى كه بعضى از مفسرين دادند با اين شأن نزول اين آيه سازگارى ندارد.

 بنابر اين ،ما می‌‌گوييم مؤيد اين شأن نزول دوم، اين است كه در تحف العقول از امام صادق (ع) آمده است. نكته ي كه در اينجا وجود دارد اين است كه در كتاب مجمع البيان دارد: « ان غنائم بدر كانت للنبى خاصة - اصلاً غنائم بدر همه‌‌اش مال پيامبر بوده _ فسئلواه ان يعطيهم- نظامى‌‌ها و جيش از پيامبر خواستند که درست است مال شماست اما شما به ما هم بدهيد و يك روايتى از امام باقر و امام صادق هم نظيرش هست فاضل مقداد هم در كنز العرفان همين حرف را دارد، كه اصلاً غنائم بدر همه‌‌اش مال پيامبر بود سربازها مطالبه كردند داد؛ على بن ابراهيم در تفسير خودش در يك روايت موثقي از اسحاق بن عمار آنجا هم شبيه همين شأن نزول دومى كه در ميان اهل سنت آمده بيان كرده است.

وجه تسميه انفال

 حالا بحث در اين است آيه اول انفال می‌‌فرمايد اينها از انفال سؤال می‌‌كنند، يا بگوييم انفال را از تو مطالبه می‌‌كنند می‌‌گويند انفال را بده به ما، انفال اگر معناى لغوى اش را بگوييم فقط زياده شامل غنيمت نمی‌‌شود، اگر بمعناى غنيمت بگيريم كه كه بعضى‌‌ها گفته‌‌اند يعنى گفته‌‌اند انفال (بالتحريك و السكون) شامل غنيمت و مطلق چيزهاى كه انسان بدون جنگ بدست می‌‌آورد، اگر شامل غنيمت بشود اين آيه می‌‌فرمايد : « قل الانفال لله و الرسول»، انفال مال خدا و رسول است منحصر هم می‌‌كند. اما آيه 41 سوره انفال می‌‌فرمايد « واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم مِن شَى‌‌ءٍ فَاَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ ولِلرَّسولِ ولِذِى القُربى...‌‌» بود. 

آن آيه بيان می‌‌كند كه خمس اين غنائم براى اين شش طايفه است، چهار پنجم ديگرش مال بقيه سربازهاست، آنهايى كه جنگ كرده‌‌اند، سؤال اين است كه آيا آيه « واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم» ناسخ اين آيه است؟ اهل سنت در اينكه اين ناسخ است يانه؟ دو نظريه بينشان وجود دارد، يك نظريه اين است كه اين آيه « واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم» ناسخ آيه اول انفال است؛ يعنى خداوند اول فرموده غنائم همه‌‌اش مال خدا و رسول است، مال خدا هم كه در اختيار رسول است، در نتيجه رسول اختيار دارد بيايد اين را اعطا بكند به اينها يا اعطا نكند. اما اين آيه می‌‌گويد نه، خمسش فقط مال خدا و رسول و بقيه است، چهار پنجمش مال خود جيش است. پس بگويم آيه« واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم» ناسخ اين آيه است.

 احتمال دوم كه اكثر مفسرين عامه گفته‌‌اند، اين است که گفته اند آيه اول «محكمة مجملة غير منسوخة » آيه اول منسوخ نيست؛ محكم هم هست و لكن مجمل است، مي گوييم يعنى مجمل است؟ می‌‌گويد آن آيه می‌‌گويد انفال تقسيمش در اختيار رسول است اما ديگر بيان نمی‌‌كند بين چه كسانى بايد تقسيم بكند؛ اين آيه 41 می‌‌آيد می‌‌گويد پنج قسمت بكند، چهار قسمتش را بدهد به جنگجوها ، يك قسمتش هم بين شش طايفه، آيه 41 تفصيل آن معناى اجمالى آيه اول سوره انفال است، لذا هيچ نسخى وجود ندارد.

 از يك طرف اهل سنت اين دو نظريه و اين دو بحث را مطرح می‌‌كنند از يك طرف آمدند يك بحث ديگرى را مطرح كردند در همين آيه و آن اين است كه اصلاً بردند انفال را روى اين كه قبل از آنى كه پيامبر (ص) غنائم را تقسيم كنند يجوز تنفيل بعض المجاهدين من الغنيمة يعنى پيامبر اختيار دارد به بعضى از مجاهدين قبل از آنى كه قسمت بكند بعضى از اينها را تقسيم بكند،_ فللامام ان ينفل من شاء من الجيش قبل التخميس - امام می‌‌تواند اضافه بدهد قبل از آنى كه قسمت بكند به هر يكى از سربازها يك اضافه‌‌اى بدهد، آن وقت بين اهل سنت اختلاف واقع شده است اين تنفيل از مجموع اين غنائم است يا اين تنفيل فقط از همان يك پنجم و خمس است يا اين تنفيل از مجموعه غنائم است.

 آيا اين تنفيل كراهت دارد يانه؟ بين فقهايشان اختلاف واقع شده است، بعضى هايشان قايل شده‌‌اند كه دو نوع تنفيل داريم، تنفيل جايز و مكروه، تنفيل جايز آنى است كه بعد القتال است كما قال النبى يوم حنين من قتل قتيلاً و له عليه بينه فله سلبه- و تنفيل مكروه داريم كه قبل القتال است، من فعل كذا را اگر پيامبر قبل از قتال بيان كند. حالا ما اينجا اين بحث را فردا می‌‌خواهيم داشته باشيم که آيا بين آيه‌‌41 و اين آيه اول اصلاً تنافى وجود دارد؟ تا بتواند آن آيه ناسخ باشد، آيا بين اين دو موضوع مختلف نيست كه اصلاً آن آيه ربطى به اين آيه اول ندارد و ثانياً اين تنفيل‌‌هاى كه اهل سنت گفته‌‌اند منشأش چيست فردا عرض می‌‌كنم.