- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی

پنجمین آیه، از آیاتی که باید مورد بحث قرار بدهیم، آیه شریفه 43 از سوره مبارکه حِجر است؛ «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعينَ» و در آیات پیشین آن خداوند داستان شیطان و اینکه چرا سجده نکرده را بیان می‌کند و سپس می‌فرماید؛ «قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجيمٌ»، «وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللعْنَةَ إِلى‏ يَوْمِ الدِّينِ»، «قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْني‏ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ»، «قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ»، «إِلى‏ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»، «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَني‏ لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعينَ»، شیطان می‌گوید من تمام بندگان تو را گمراه می‌کنم «اِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ»، «قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقيمٌ»، «إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ»،^[1] در این آیه شریفه، خداوند تبارک و تعالی در خطاب به شیطان می‌فرماید؛ «تو سلطان و سلطنتی بر عباد من نداری مگر آن گمراهانی که تو را تبعیت کرده باشند» از آیه استفاده می‌شود؛ انسان مسیر سلطان و سلطنت شیطان بر خودش را، به اختیار خودش فراهم می‌کند، زیرا شیطان ابتداءً بر انسان سلطنت ندارد، انسان وقتی به شیطان پاسخ مثبت داد و از او پیروی کرد؛ گناه اول، گناه دوم را انجام داد، در این هنگام با این تبعیت، تحت سلطان و سلطنت شیطان قرار می‌گیرد. سپس خداوند در آیه 43 می‌فرمایند؛ «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعينَ».

احتمالات موجود در مرجع ضمیر «لموعدهم»

دو احتمال داده می‌شود؛

1) ضمیر به «من اتبعک من الغاوین» بازگشت می‌‌کند، پس بگوییم جهنم «موعد» تابعین شیطان است، ظهور اولی آیه شریفه نیز همین است، خدا می‌فرماید؛ جهنم، (حالا موعد را اسم زمان یا مکان بگیریم که اینجا اسم مکان است) محل وعده‌گاهی کسانی است که از توی شیطان تبعیت کرده‌ان؛ «إن عبادی لیس لک علیهم سلطانٌ إلا من اتبعک من الغاوین»، «و إن جهنم لموعدهم» یعنی «موعد» کسانی است که از تو پیروی کرده‌اند جهنم است.

2) از آنجا که در آیه پیشین، تعبیر به واژه «إن عبادی» شده؛ یعنی تمام بندگان. همچنین در آیه شریفه «و ان جهنم لموعدهم اجمعین»، تعبیر به «اجمعین» شده، پس بگوئیم خدا می‌فرماید؛ جهنم «موعد» همه بندگان است. در نتیجه طبق این احتمال، وِزان آیه شریفه مذکور، وِزان آیه «و ان منکم الا واردها» خواهد بود که در مباحث گذشته گفتیم «منکم» به همه بر می‌گردد نه به افراد خاصی، در آیه شریفه نیز منظور همه بندگان است. اینکه می‌گوییم وِزان این آیه وِزان آن آیه است یعنی همان محتوایی که آن آیه دارد، همان محتوا، همین آیه دارد، نه اینکه مقصود این باشد بخواهیم آیه «إن منکم إلا واردها» دلیل بر معنای آیه شریفه «ان جهنم لموعدهم اجمعین» قرار بدهیم.

تقویت احتمال دوم(تمام بندگان) با روایت وارده در ذیل آیه شریفه

شایان ذکر است که اگر فقط ظاهر آیات ملاحظه شود، در این هنگام احتمال اول تقویت می‌شود؛ یعنی جهنم «موعد» تابعین شیطان است، بعبارتی ما باشیم و آیه شریفه، آیه ارتباطی به صراط ندارد و ظهور آیه در این است که جهنم «موعد» و وعده گاه غاوین است، خداوند به این‌ها وعده داده که این‌ها را به جهنم می‌برد.

منتهی در ذیل آیه شریفه روایتی در تفسیر قمی نقل شده که احتمال دوم را تقویت می‌کند؛

ابو الجارود از امام باقر(علیه السلام) نقل می‌کند، امام (علیه السلام) می‌فرمایند؛ فِي قَوْلِهِ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ‏، «فَوُقُوفُهُمْ‏ عَلَى الصِّرَاطِ.»^[2]. برحسب فرمایش حضرت که می‌فرماید؛ «فوقوفهم علی الصراط»، احتمال دوم تقویت می‌شود؛ زیرا «فوقوفهم علی الصراط» اختصاص به غاوین ندارد چون در صراط، غیر غاوین؛ یعنی متقی نیز هستند.

بله آیه شریفه با قطع نظر از روایت، دلالت بر صراط ندارد، می‌فرماید؛«جهنم وعده‌گاه غاوین» است. اما با ضمیمه روایتی که در مقام تفسیر است نه تأویل، حضرت می‌خواهد بفرماید؛ «إن جهنم» یعنی «صراط جهنم»، مراد صراط جهنم است، نه باطن و قعر جهنم. در نتیجه صراط نیز اختصاص به گناهکاران، مشرکین و کفار پیدا نمی‌کند، صراط جایی است که همه در آن وقوف دارند، همه باید از صراط عبور کنند؛ از متقین، صلحا، انبیاء، اولیاء و ائمه معصومین(علیهم السلام)، (منتهی نحوه‌ی عبور متفاوت است، برخی نظیر انبیاء و ائمه معصومین(علیهم السلام) مثل درخشش برق، برخی مثل وزيدنِ باد یا تندباد، بعضی هم مثل شدت دویدن اسب و افرادي نیز پياده به نحوي كه مي‌دَوَند از پل صراط عبور مي‌كنند و از آنجا که اکثر مردم وقوف دارند لذا تعبیر به وقوف شده). در نتیجه با کمک روایت مذکور، آیه شریفه «ان جهنم لموعدهم اجمعین» به خوبی دلالت بر صراط می‌نماید و به عبارتی می خواهیم بگوییم «فوقوفهم علی الصراط» معنای آیه شریفه است.

در ضمن کلمه «اجمعین» در آیه شریفه با احتمال دوم سازگاری دارد زیرا اگر مراد، موعدِ خود غاوین بود چه نیازی به واژه «اجمعین» بود، می‌گفت؛ تمام گناهکاران، پس این تأکید باید نکته‌ای داشته باشد و نکته‌اش این است؛ یک کسی استیحاش و استبعاد می‌کند، می‌گوید از صراط که روی جهنم است، همه حتی پیامبران باید عبور کنند! می‌فرمایند؛ بله همه باید عبور کنند. از این رو کلمه «اجمعین» مؤید احتمال دوم است؛ همه‌ی بندگان خدا، اعم از غاوین و غیر غاوین، مؤمن و غیر مؤمن، فاسق و عادل، موعدشان جهنم است لذا نباید ضمیر در «موعدهم» را به «غاوین» در آیه پیشین برگردانیم. در نتیجه وِزان آیه شریفه، وِزان آیه «إن منکم إلا واردها» خواهد بود منتهی به ضمیمه روایت، زیرا اگر روایت نبود، نمی‌تـوانستیم چنین تفسیری از آیه شریفه داشته باشیم.

قرینه دوم، کلمه «موعد» در آیه شریفه است؛ وقتی خداوند متعال می‌فرمایند؛ «إن جهنم لموعدهم اجمعین»؛ به معنای این است که جهنم «موعد» این‌ها است نه اینکه این‌ها را عذاب می‌کنیم، نظیر آیه شریفه «إن منکم إلا واردها کان علی ربّک حتماً مقضیا»، در مباحث گذشته بحث کرده‌ایم که آیه شریفه، دلالت بر این دارد که همه وارد جهنم می‌شوند و گفتیم نفس این تعبیر «همه وارد جهنم می‌شوند»، دلیل بر این نیست که همه عذاب ‌شوند، کیفیت ورود در جهنم را هم ذکر کردیم و گفتیم برای بعضی‌ها، آتش «برداً و سلاما» است، ولی عبور می‌کنند و می‌بینند که اگر در دنیا در مسیر صحیح نرفته بودند، اگر در مسیر ایمان و تقوا قرار نداشته‌اند، عاقبت‌شان چه می‌شد؟ با مشاهده این‌ها، بهشت برای آنها خیلی مهم و لذیذ می‌شود.

اینکه می‌گوییم صراط یک «موعد» است؛ یعنی یک محلی است که خداوند وعده داده، نظیر کلمه «مرصاد» در آیه شریفه «إن ربک لبالمرصاد» است آنجا مطرح کرده‌ایم؛ واژه «مرصاد» ظهور در یک مکان معینی در جهنم دارد که از آن تعبیر به صراط می‌شود، امام صادق (علیه السلام) فرمود؛ «المرصاد قنطرة علی الصراط». آن معانی که دیگران قائل بوده‌اند؛ مرصاد یعنی خدا در کمین‌گاه مردم در دنیا و در آخرت است نپذیرفتیم، گفتیم خدا در مرصاد یقعه انسان‌ها را می‌گیرد و آنجا محل حساب و کتاب است و نتیجه این شد که در روز قیامت، محل حساب و کتاب در خود صراط است. بدین سان «موعد» قرینه خیلی خوبی است که مراد از آیه شریفه، صراط باشد.

شایان ذکر است که واژه «صراط» در روایات و آیات، به تعابیر گوناگون وارده شده؛ «موعد»، «موقف»، «مرصاد»، «میقات» و حتی «مواقیت» یا «مواقف» نیز آمده.

به نظر می‌رسد دلالت آیه شریفه بر مسئله صراط تمام است بنابراین «إن جهنم لموعدهم»؛ یعنی «لموعد العباد اجمعین» همه وارد جهنم می‌شوند، «کان علی ربک حتماً مقضیا» این یک سنت و قانون است. در مجموع، روایت قرینه و شاهد بسیار خوبی است برای اینکه آیه شریفه را به صراط معنا کنیم.

وصلّی الله علی محمد و آله الطاهرین

[1] ـ الحجر،34-43.
[2] ـ تفسير القمي ج‏1 376.

بحث تفسیر موضوعی پیرامون آیات معاد

بحث تفسیر موضوعی پیرامون آیات معاد

بررسی آیه شریفه « وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعينَ» در مسئله صراط

احتمالات موجود در مرجع ضمیر «لموعدهم»

تقویت احتمال دوم(تمام بندگان) با روایت وارده در ذیل آیه شریفه

برچسب ها :

نظری ثبت نشده است .