بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا محمد و آله الطاهرين

بله ما می‌توانیم بگوییم که نسبت به «اشخاص متعدد»، باشد، ولی منجزیت ندارد، بگوییم من شک دارم مستطیع شدم یا نه، فحص نمی‌کنم، زید شک مي‌کند مستطیع شده یا نه، فحص نمی‌کند، عمرو شک دارد، بکر شک دارد، آن‌وقت ما علم اجمالی داریم یا من یا دیگری مستطیع هستیم واقعاً، در میان این هزار نفر یکی از ماها واقعاً مستطیع است. بله چنین علم اجمالی، حاصل می‌شود ولی دیگر منجزیت ندارد. مثل اینکه من بگویم من علم اجمالی دارم لباس من نجس است یا لباس شما، خوب این لباس شما ربطی به من ندارد از دائره ابتلا خارج است. اینجا هم اگر بگویم علم اجمالی دارم یا من مستطیع هستم یا شما، خوب این علم اجمالی منجزیت ندارد.

فرض کنید اگر شما در میان حتی 20 نفر از بازاری‌ها مثلاً، که وضعشان خوب است کسب و کارشان خوب است اینها هر کدام آخر سال شک کنند مستطیع شدند یا نه، بگویند آقا فحص نمی‌کنیم. بالاخره علم اجمالی که یکی از اینها مستطیع است عرفاً حاصل می‌شود این علم اجمالی. اگر دائره را ببریم روی 50 نفر، یا 100 نفر مثلاً، قطعاً علم اجمالی واقع می‌شود. علم اجمالی برای یک نفر حاصل نیست. این ممکن است هیچ سالی مستطیع نباشد. ممکن است که هیچ روزی بعد از فجر هم أکل شرب هم نداشته باشد اما نسبت به چند نفر مثلاً دائره‌اش را ببریم روی 50 یا 100 نفر، این علم اجمالی حاصل می‌شود عرفاً.

حالا آیا این اشکالات مرحوم آقای بروجردی(ره) به مرحوم شیخ انصاری(ره) وارد است یا نه؟ طبق آن توضیحی که من عرض کردم شیخ انصاری(ره) وقتی مسئله را می‌آورد روی «مسافة نفس الأمریّة» دیگر این مطلبی که بگوییم «الحصر غیر حاصر» معنا ندارد. «الحصر غیر حاصر» شما مرحوم آقای بروجردی(ره) مي‌خواهید راه سوم را أصل قرار بدهید. تمسک به استصحاب و عدم وجوب فحص. در حقیقت اساس کلام شیخ(ره) همین جاست. می‌فرماید احکامی که رفته روی موضوعات نفس الامریه، اینجا دیگر مجالی برای استصحاب و مجالی برای تمسک به اصل نیست. مرحوم آقای بروجردی(ره) به شیخ(ره) اشکال کردند که همه بحث‌ها در این است که این علم اجمالی آیا استصحاب می‌آید یک طرفش را از بین ببرد تا از منجزیت بیفتد یا نه؟ شیخ(ره) می‌فرماید نه. می‌گوید چون مسئله آمده روی مسافت نفس الامریه.

باز توضیح بدهم با آن تنظیری که کردند به طهارت خبثیه، در بحث طهارت، شارع مي‌گوید من طهارت خبثی از تو می‌خواهم. ادله یعنی بعد از اینکه ما روایات استصحاب را داریم یعنی اگر ما باشیم و ادله اولیه، ادله اولیه می‌گوید یکی از شرائط نماز، طهارت خبثی است. ما باشیم و همین ادله، باید بگوییم این طهارت هم طهارت واقعی است. اگر شما با شک ایستادید نماز خواندید بعد از نماز فهمیدید بدنتان نجس بوده ما باشیم و آن ادله، باید بگوییم نماز را اعاده بکنیم. اما ادله استصحاب، خصوصاً در باب طهارت می‌گوید اگر شما شک کردی نجس است یا نه، لازم نیست فحص کنی، این ادله آمده موضوع طهارت خبثیه را توسعه و تعمیم داده. شارع مي‌گوید آن طهارتی را که من برای نماز قرار دادم اعم از طهارت واقعی و طهارت ظاهری است. اما شیخ انصاری(ره) مي‌فرماید ما در بحث مسافت چنین چیزی نداریم دلیلی نیامده بگوید که این مسافت اعم از واقعی و ظاهری است. دلیل می‌گوید مسافت واقعی است.

حالا مثلاً ببینید اگر کسی از آن طرف به وطنش دارد برمي‌گردد شک مي‌کند که تا ده دقیقه پیش فاصله بین من با وطنم هشت فرسخ بوده باز ده دقیقه حرکت کردم آمدم به طرف وطن. از آن طرف چه اصلی دارد؟ استصحاب بقاء المسافه را دارد هنوز. آمد آنجا نمازش را قصر خواند بعداً معلوم شد که نه. حالا مسئله حد ترخص را بگوییم که واضح‌تر باشد. تا حالا وارد حد ترخص نشده بود نمازش قصر بوده الان وارد حد ترخص شده. الان شک دارد وارد حد ترخص شده یا نه، استصحاب می‌کند عدم دخول در حد ترخص را. نماز را قصر مي‌خواند بعد معلوم مي‌شود که داخل در حد ترخص بوده. فایده ندارد. شیخ(ره) می‌فرماید در باب قصر نماز، موضوع مسافت واقعی است و جایی که موضوع مسافت واقعی است جناب آقای بروجردی(ره)، دیگر مجالی برای استصحاب و اینها وجود دارد و نمی‌توانیم بگوییم «الحصر غیر حاصر»، یا باید جمع بخواند یا باید فحص بکند یکی از این دو راه را ما باید جلو بیاییم.

البته باید احراز کنیم مسافت نفس الامریه را، نه مسافت ظاهری. آنجا بحث جایگزین جایی است که موضوع اعم از ظاهری و واقعی باشد. در طهارت حدثی، آنجا استصحاب نمی‌آید حاکم بشود بگوید بعد از نماز هم اگر معلوم شد شما وضو نداشتی نمازتان صحیح است. در خبثی اعاده لازم ندارد در حدثی اعاده لازم دارد. یعنی معلوم مي‌شود که موضوع یکی توسعه دارد اعم از واقعی و ظاهری است. ما می‌خواهیم اینجا بگوییم این آدمی که شاکّ است اگر استصحاب کرد و نمازش را تمام خواند بعد معلوم شد که به مسافت رسیده دیگر نیاز به اعاده ندارد. شما وقتی می‌گویید فحص لازم نیست یعنی إکتف بر این استصحاب، نمازت را بخوان وظیفه‌ات تمام است. آنجا استصحاب جاری مي‌کنیم اما اگر بعداً کشف خلاف نشد حجت داریم اما اگر کشف خلاف شد، بگوییم اعاده لازم نیست. شما وقتی فحص کردی باید واقع را احراز کنی.

شیخ(ره) حرفش این است می‌گوید ما در یک مواردی مکلف به واقعیم اگر مکلف به واقعیم حالا از هر طریقی آمدیم. اگر فحص کردیم گفتند نشده مسافت، ما آمدیم نماز را تمام خواندیم بعد کشف خلاف شد باید اعاده کرد قاعده این است. استصحاب برای این است که موضوع را توسعه بدهیم. شیخ(ره) می‌خواهد بگوید که ما با استصحاب و با اجرای اصل بیاییم در میدان و موضوع را بخواهیم توسعه بدهیم نمی‌شود. شیخ(ره) می‌گوید که اگر ما گفتیم معلق بر واقع است دیگر این علم اجمالی منحل نمی‌شود.

حرف اصلی شیخ(ره) این است می‌گوید اجرای اصل و انحلال علم اجمالی در جایی است که ما مکلف به واقع نباشیم، (یعنی تقریبا یک بنائی است دیگر شیخ(ره) دارد اینجا می‌گذارد) اگر یک جایی ما مکلف به واقع شدیم و علم اجمالی داشتیم حتماً باید واقع را احراز بکنیم. ممکن است بعداً یک دلیلی پیدا کنیم بگوییم نه، مثلاً در باب فجر، مکلف به واقع نیستیم. می‌گوییم هر جا مکلف به واقع بودیم. اصلاً ببینید شما یک مقدار بحث را عمیق‌تر و موسّع‌تر جلو بیاورید. و من از کلام شیخ(ره) برداشت می‌‌کنم و اول هم که من کلام شیخ(ره) را خواندم همین به ذهنم آمد و تعجب کردم که مرحوم آقای بروجردی(ره) این جهت اصلی کلام شیخ(ره) را به نظر قاصر ما، فرقی الان اینجا نمی‌کند. البته شیخ(ره) که استصحاب را مسلم از اصول می‌داند نه از امارات.

این نکته را دقت بفرمایید. شیخ اعظم(ره) می‌خواهد یک قاعده‌ای را بنیان بگذارد از این کلام شیخ(ره) این استفاده می‌شود که هر جا ما مکلف به واقع باشیم «لا مجال للأصول العملیه» برای اینکه اصول عملیه برای ما، واقع را نشان نمي‌دهد باید راهی را فقیه انتخاب بکند و مکلف انتخاب بکند که واقع را احراز بکند بگویید شیخ(ره) این را می‌خواهد بگوید و الا اگر کسی در این بناء اصلاً بگوید که ما ممکن است مکلف به واقع باشیم اما مع ذلک برای احراز واقع شارع این طرق و اصول را هم قرار داده. خوب جوابمان این است که این اصول محرز نیست که، اصول برای ما احراز کننده نیست. مخصوصاً شما در اصولی که مربوط به اصالة الطهارة، فرض کنید. حالا اگر در باب طهارت خبثی، هم گفتیم مکلف به واقعی. اینجا این سؤال و جواب مطرح می‌شود اگر در طهارت خبثی ما مکلف به واقع بودیم دیگر مجالی برای اصالة الطهارة نیست. برای اینکه این ما را به واقع نمی‌رساند. هنوز قبل از مسئله إجزاء ما مکلفیم به احراز واقع. ما در باب إجزاء اول می‌گوییم ما مأمورٌبه را انجام دادیم می‌خواهیم ببینیم در مواردی که ما مکلف به واقعیم مأمورٌبه آنجا چیست؟ با اصل ظاهری می‌توانیم به واقع برسیم؟ نمی‌شود رسید.

هزار بار ما در کفایه و رسائل گفتیم که «احراز، إمّا بعلمٍ أو بأصلٍ أو بأمارةٍ أو کذا» اینها درست است. این نکته مهمی است که شیخ(ره) فرموده و رویش فکر کنیم. روی جواب مرحوم آقای بروجردی(ره) ولو اینکه ما اشکال کردیم. شیخ(ره) می‌خواهد بفرماید جایی که ما مکلف به واقع هستیم «یجب احراز الواقع» باید واقع را احراز کنیم اگر گفتیم با احتیاط واقع احراز می‌شود، اگر گفتیم با فحص واقع احراز می‌شود فحص واجب است. حالا هر چه تکلیف ما شد. تکلیف ما الان این شد که فحص واجب است رفتیم فحص کردیم و معلوم شد اینجا مسافت نیست ما نمازمان را تمام خواندیم بعداً کشف خلاف شد حالا مسئله‌اش را می‌رسیم، درست است این. بحث إجزاء یک بحث دیگری است منتها بحث إجزاء متفرع بر این است که در زمان عمل من مأمورٌبه را مطابق ضوابط انجام داده باشم حالا اگر گفتیم ضابطه این بوده فحص بکنید، نکردید اینجا دیگر نزاعی وجود ندارد که آیا مجزی هست یا نیست، قطعاً مجزی نیست، اگر کشف خلاف شد. حالا این عبارت شیخ اعظم(ره) را ببینید تا فردا ان شاء الله.

و صلّی الله علی محمد و آله الطاهرین