این اجمال را عرض کردیم تا بحث را مرور کنند. بحث به اینجا رسید که به روایت معتبره عبدالرحمن تمسّک شده بر اینکه اگر رجوع لیومه ندارد اینجا نماز را تمام بخواند. حدیث چهارم از باب چهاردهم «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ وَ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّقْصِيرِ فِي الصَّلَاةِ فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ لِي ضَيْعَةً قَرِيبَةً مِنَ الْكُوفَةِ وَ هِيَ بِمَنْزِلَةِ الْقَادِسِيَّةِ مِنَ الْكُوفَةِ فَرُبَّمَا عَرَضَتْ لِي حَاجَةٌ أَنْتَفِعُ بِهَا أَوْ يَضُرُّنِي الْقُعُودُ عَنْهَا فِي رَمَضَانَ فَأَكْرَهُ الْخُرُوجَ إِلَيْهَا لِأَنِّي لَا أَدْرِي أَصُومُ أَوْ أُفْطِرُ فَقَالَ لِي فَاخْرُجْ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ وَ صُمْ فَإِنِّي قَدْ رَأَيْتُ الْقَادِسِيَّةَ الْحَدِيثَ.»^[1]

عبدالرحمن بن حجاج از امام صادق(عليه السلام) سؤال می‌کند: «عن التقصیر فی الصلاة فقلت له إنّ لی ضیعةً قریبة من الکوفة و هی بمنزلة القادسیة من الکوفه» یک مزرعه‌ای نزدیک کوفه به فاصله‌ی قادسیه تا کوفه است. «فربما عرضت لی حاجةٌ أنتفع بها أو یضرّنی القعود عنها فی رمضان فأکره الخروج إلیها لأنّی لا أدری أصوم أو أفطر»، می‌گوید بالأخره گاهی اوقات دلم می‌خواهد بروم استفاده کنم اما از آن طرف ممکن است مشکلی برای روزه‌ام باشد. نمی‌دانم آنجا باید روزه بگیرم یا افطار کنم؟ فاصله این ضیعه تا کوفه به اندازه‌ی قادسیه تا کوفه است.

پس مسافت، مسافتِ تلفیقیه است یعنی رفت و برگشتش مسافت شرعی محقق است و این راوی می‌گوید من می‌روم آنجا حاجتی دارم «انتفع بها» می‌خواهد آنجا بماند. امام می‌فرماید: «فأخرج و أتمّ الصلاة و صم»، برو نماز را تمام بخوان و روزه را بگیر.

البته یک مقدار بحث‌ها را قبلاً گفتیم ولی چون می‌خواهیم بعضی مطالب دیگر را هم ذکر کنیم باید مجدداً روایت را مدّ نظر قرار بدهیم. خود روایت از جهت اینکه آیا «رجوع لیومه» دارد یا ندارد اطلاق دارد ولو اینکه عرض کردیم معمولاً کسی که این مسافت را می‌رود «رجوع لیومه» ندارد مخصوصاً کسی که ضیعه‌ای دارد و این مسافت را می‌رود همان روز برنمی‌گردد شب را می‌ماند ولی بالأخره اطلاق دارد.

امام(عليه السلام) می‌فرماید «فأخرج و أتمّ الصلاة» برو خارج شو و نمازت را تمام بخوان و روزه را هم بگیر «فإنّی قد رأیت القادسیة» می‌فرماید: من می‌دانم فاصله قادسیه تا کوفه مسافت شرعی هست اما مع ذلک نماز را تمام بخوان.

اشکال دوم این است که این عبدالرحمن در حدّی هست که می‌داند اگر آنجا وطنش باشد یا قصد اقامه کند مشکلی از جهت اتمام نماز ندارد. این یک امر روشنی برای ا.ست. حال ما چطور بگوئیم این صحیحه‌ی عبدالرحمن مال آنجایی است که قصد عشرة ایام کند؟ کسی که قصد عشرة ایام کند که می‌داند که نمازش تمام است یا می‌داند که آنجا عنوان وطن شرعی برایش هست. از این رو امام نمی‌خواهند بگویند آنجا وطن توست و تو از این حیث که آنجا وطنت هست باید نماز را تمام کنی. یعنی این جمع علاوه بر اینکه آن روایات تلفیق شاهدش نمی‌شود اصلاً در مورد این روایت قابلیت برای حمل بر این جمع را ندارد. چطور می توانیم بگوییم؟

در روایت دارد «ربما عرضت لی حاجة انتفع بها او یضرنی» ممکن است سالی یکبار دوبار یا پنج بار برود آنجا. خود عبد الرحمن می داند آنجا وطن شرعی او نیست و چطور می شود انجا وطن شرعی راوی باشد ولی بگوید نمیدانم که نمازم را تمام بخوانم یا قصر بخوانم یا نداند روزه را بگیرد یا نگیرد و بگوییم کسی میداند انجا قصد ده روز کرده و باز بگوید نمیدانم نماز را تمام بخوانم یا قصر بخوانم این خیلی بعید است. نه این عبدالرحن میداند انجا وطن او نیست یعنی اصلا مفروض روایت این است که میگوید من یک جاجتی دارم و حاجت هم یک روز دو روز پنج روز است نه ده روز. این معنا ندارد به عنوان حاجت ذکر بشود.

عبدالرحمن می داند اصل این را می داند که در یک مسافتی نماز تقصیر می شود؛ زیرا می گوید «لان لا ادری اصوم او افطر» ممکن است بگویم با فرض این که آنجا وطن اوست همچنین شکی دارد؟ اصلا این ذیل روایت قرینه است که انجا وطن او نیست چون اگر انجا وطن او بود دیگر سوال از انجا نمیکرد راوی همه دغدغه اش این است که من اگر نمازم قصر بشود چقدر باید بروم ایا هشت فرسخ امتدادی باید بروم یا هشت فرسخ تلفیقی هم کافی است؟ دنبال این بوده اما اینکه انجا مفروض عنوان وطن یا عنوان قصد عشره ایام ندارد این به نظر ظاهر از روایت است پس این دو اشکال به نظر ما هست و این دو اشکال بر جواب ایشان وارد است.

اشکال دومی که ایشان می‌فرمایند این است که می‌فرمایند «لو سلمنا دلالة هذه الروایة بل و غیرها علی التمام»، اگر ما بر فرض دلالت روایت عبدالرحمن بر تمامیت و وجوب تمام را بپذیریم، مثل همان طوری که دلالت اخبار عرفات هم بر قصر تمام است می‌فرماید: «فلا تعارض بینهما لتصل النوبة إلی التساقط و الرجوع إلی اصالة التمام» می‌فرماید: تعارضی به وجود نمی‌آید تا رجوع به اصالة التمام کنیم، چرا؟ «لإمکان الجمع الدلالی بالحمل علی التخییر» می‌فرمایند: دو تا روایت معتبر است این دو روایت معتبر به دلالت مطابقیّه بر اصل وجوب دلالت دارد؛ یعنی وجوبی اینجا هست.

به دلالت اطلاق از آن استفاده می‌شود وجوب تعیینی یعنی قصّر ظهور در وجوب تعیینی دارد و «أتمّ» هم ظهور در وجوب تعیینی دارد. برای جمع بین این دو دسته روایات ما بیائیم این تعیینی بودن را قیچی کنیم و از بین ببریم. بگوئیم مخیّرید نماز را در اینجا قصر بخوانید یا تمام بخوانید. از تعیینی بودن رفع ید کنیم و می‌فرماید بالأخره تعارض بین این دو روایت سبب نمی‌شود که ما بگوئیم به اصالة التمام رجوع کنیم بلکه تعارض سبب می‌شود که ما بیائیم حمل بر تخییر کنیم. باز مرحوم سید مرتضی و ابن ادریس مشکل پیدا می‌کنند.

جواب اول: بیائیم روی این کلمه‌ی «بمنزلة القادسیة» تکیه کنیم بگوئیم این «بمنزلة» از جهت مسافت به اندازه‌ی او نیست بلکه نزدیک آن است بعد بگوئیم امام می‌فرماید: «فإنّی قد رأیت القادسیة» من می‌دانم قادسیه چقدر است! این ضیعه‌ای که تو داری باز به اندازه‌ی او نمی‌رسد این یک احتمال است در روایت. مخصوصاً اینکه دارد «إنّ لی ضیعةً قریبةً من الکوفة»، پنج فرسخ عرفاً نمی‌گویند قریبة من الکوفة. این خودش باز یک وجهی است این ضیعه‌ی در اینجا را مخصوصاً کلمه «بمنزلة»، بگوئیم «بمنزلة القادسیة من الکوفه» نمی‌خواهد بگوید مسافتش همان اندازه است، بلکه بگوید همانطوری که قادسیه اطراف کوفه است من هم یک باغی دارم اطراف کوفه.

علی ای حال چون این روایت روشن نیست که امام در فرض وجود مسافت تلفیقی فرموده باشند که اینجا باید نماز تمام خوانده بشود لذا ما فقط برای قول سید مرتضی و ابن ادریس همین یک روایت است و در این روایت هم این احتمالات وجود دارد، این احتمال که بگوئیم قریبة بمنزله، بعد هم امام بفرماید من خودم قادسیه را می‌دانم و چون می‌دانم و این اندازه‌ی آن نیست پس اتمّ الصلاة و الصوم، اگر این را گفتیم یا لااقل این احتمال را در این روایت دادیم دیگر مجالی برای استدلال به این روایت برای قول مرحوم سید نیست. ما هستیم و اطلاق روایات تلفیق، ما هستیم و اخبار عرفات که اینها دو تا دلیل بسیار محکم است.

اولاً گفتیم این احتمالات در این روایت وجود دارد و استظهار قوی به نظر من هست که اینجا نمی‌خواهد بگوید اینجا حدّ مسافت است، لذا آن ذیلی که در این صحیحه عبدالرحمن امده مؤید این حرف ما می‌شود که این مقدار موجب قصر نمی‌شود «فی کم تقصّر الصلاة؟»

در ذیل همین روایت آمده «فقلت له: كم ادنى ما يقصر فيه الصلوة؟ قال: جرت السُنة ببیاض يوم. فقلت له: انّ بياض يوم يختلف, فيسير الرجل خمسة عشر فرسخاً فى يوم و يسير اربعة فراسخ و خمسة فراسخ فى يوم. قال: فقال: انه ليس الى ذلك ينظر. أما رأيت سيرهذه الاثقال بين مكه و المدينة ثم اومأ بيده اربعة و عشرين ميلاً تكون ثمانية فراسخ» حتی به نحوی این ذیل هم قرینه است که این مقدار یک مقداری که موجب قصرباشد نبوده یعنی حتی به نحو تلفیقی هم نبوده بیاض یوم نبوده مسیره یوم تلفیقی نبوده ثمانیه فراسخ تلفیقی نبوده این بهترین وجه است که این روایت را بر این معنا حمل کنیم و وقتی این مسافت نیست باید نماز را تمام بکنیم.

«بمنزله» هم یعنی اطراف کوفه است مثل جمکران که اطراف قم است و کهک که اطراف قم است ولذا تعبیر «ضیعة قریبة من الکوفة» مثل همان نُخیله که قریب به کوفه بوده و بعید است حد مسافت بوده باشه این هم همینطور است (منتها همین که در ذیلش هست دقیقا نمیداند حد مسافت چقدر است) این جواب اول از روایت.

[3] ـ وسائل الشيعة، ج‌8، ص: 458‌.