الف) حقوق پدر و مادر:
از آيات و روایات؛ حقوق زير در مورد حق پدر و مادر استفاده مي‌‌شود:
1- به پدر و مادر احترام بگذاريم، هر چند شيعه نباشند.
2- با آنها مصاحبت کنيم.
3- کوچکترين کلمه‌اي که سبب آزار و اذيت آنها شود نگوييم.
4- نيازهاي پدر و مادر؛ أعم از مادي و غير مادي را برآورده سازيم.
5- با مهرباني و دلسوزي آنها را نگاه کنيم.
6- صداي خود را از صداي آنها بلندتر نکنيم.
7- جلوتر از آنها حرکت نکنيم.
8- اگر پس از مرگ، دَيني برگردن آنها بوده که نتوانسته‌اند آن را ادا کنند، دَين را أدا کنيم و براي آنها طلب استغفار کنيم.
ممکن است برای بعضي از پدر و مادرها، برخی از نکاتی که ما در اين‌جا آورده‌ايم، به ظاهر اهمیت نداشته باشد، اما با انجام اين کارها مي‌توانيم به آنها بفهمانيم که اين نکته‌ها جزئي از حقوق پدر و مادر است.
در روایت دارد: مردي نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت شوق و نشاط جهاد دارم.
حضرت فرمود: در راه خدا جهاد کن، زيرا اگر کشته شوي، نزد خدا زنده‌اي و روزي مي‌خوري و اگر به غير شهادت در آن راه، به صورت ديگري بميري، اجرت با خداست، و اگر برگردي از گناهان پاک شده‌اي، همچنان که از مادر متولد شده‌اي. گفت: پدر و مادر پيري دارم که به من انس دارند و از رفتن من ناراحت مي‌شوند.
حضرت فرمود: پس نزد آنان بمان، قسم به کسي که جان من در دست اوست، أنس يک شبانه‌روز آنها به تو از يک سال جهاد بهتر است.
امام سجاد(ع) در مورد حق مادر چنين مي‌‌فرمايد:
حقّ مادر اين است که بداني وقتي تو را حمل کرده، هيچ‌کس ديگري را حمل نمي‌کند، ميوه‌اي از دل خود به تو داده که أحدي به ديگري نمي‌دهد، با همه‌‌ی أعضا در حفظ تو کوشيده، باکي نداشته تو را غذا دهد و خود گرسنه بماند، تو را آب دهد و خود تشنه باشد، تو را بپوشاند و خود برهنه به سر برد، سايه بر سر تو افکند و خود در حرارت آفتاب بسوزد، از خواب چشم بپوشد، از سرما و گرما تو را نگهدارد و تنها بهره‌اش از اين همه رنج؛ اين باشد که فرزندي داشته باشد. تو که قدرت شکر و سپاس او را نداري، جز اينکه خدا کمک کند و توفيق دهد.
امام سجّاد(ع) نسبت به حقّ پدر مي‌‌فرمايد:
«و امّا حقّ ابيک فان تعلم انّه اصلک و انّه لولاه لم تکن، فمهما رايت من نفسک ممّا يعجبک فاعلم انّ اباک اصل النّعمة عليک فيه فاحمد الله و اشکره علي قدر ذلک».(4)
حقّ پدر اين است که بداني منشأ وجود توست و اگر او نبود، تو هم نبودي. هر چه در وجودت موجب خوشايندي است، بدان که ريشه اين نعمت در وجود پدر تو است. پس خدا را شکر کن و به قدر اين نعمت سپاسگزار باش.
امام صادق(عليه‌السّلام) فرموده است:
«يحبّ للوالدين علي الولد ثلاثة أشياء: شکرهما علي کلّ حال، و طاعتهما فيها يأمرانه و ينهانه عنه في غير معصية الله، و نصيحتهما في السّرّ و العلانية»؛(5)
براي پدر و مادر سه حقّ نسبت به فرزند هست:
تشکّر از پدر و مادر در هر حال، فرمانبرداري از اوامر و نواهي آنان(در صورتي که اوامر و نواهي در مسير وظيفه الهي باشد)، و همفکري نمودن با آنها در پنهان و آشکار.
ب) حق اولاد:
حقوق اولاد بر پدر و مادر عبارت است از:
1- رفتار خوب
همان‌طور که نيکي و احسان و رعايت ادب و احترام به والدين، بر اولاد واجب است، هم‌چنين حقوقي براي اولاد بر عهده پدر و مادر واجب است که اگر رعايت نکند قطع رحم کرده‌اند. زيرا پس از والدين، نزديک‌ترين ارحام به شخص، اولاد اوست و قطع رحم از بزرگترين گناهان کبيره است که چنانچه اولاد بر اثر ترک اداء حقوق والدين، به آثار وخيمه عاق والدين مبتلا مي‌شوند، هم‌چنين والدين هم بر اثر ترک حقوق اولاد، به آثار وخيمه آن مبتلا خواهند گرديد.
از جمله امور مهمّي که رعايت آنها براي والدين فوق‌العاده ضرورت دارد؛ آن است که کاري نکنند که فرزندشان مبتلا به عقوق آنها گردد.
مثل اينکه کارهاي سخت به او محوّل کنند که وي بر اثر سختي آن، از زير بار اطاعتشان شانه خالي کند و در نتيجه؛ عاقّ والدين شود؛ يا مثلاً ايراد زياد گرفتن در گفتار و کردار فرزند، که غالباً به ترک ادب نسبت به والدين منتهي مي‌گردد.
رفتار خوب به دو صورت محقق مي‌‌شود:
الف) اظهار محبت: رفتار محبت آميز با فرزندان ترک نشود. ترک محبّت به او که در نتيجه فرزند هم عکس‌العمل نشان مي‌دهد، بلکه وظيفه والدين است که فرزندشان را به انجام اين واجب مهمّ الهي، يعني نيکي و ادب نسبت به والدين کمک و همراهي نمايند و از روي مهر و شفقت او را از عاق شدن باز دارند. مثل اينکه لغزش‌هايش را ناديده بگيرند و احسان و اطاعتش را هر چند ناچيز باشد، بپذيرند و سپاسگزاري نمايند و درباره‌اش حضوراً و غياباً دعا کنند.
ب) ترک فحاشي: به فرزندان خود فحش ندهند.
پدران و مادراني که فرزندان جوان خود را بد تربیت می‌‌کنند و با تحقير و اهانت و فحّاشي و هتّاکي و اعمال زشت و غيرمشروع خود، آنان را به انتقامجويي و گناه و تجاوزکاري وادار مي‌سازند، مشمول عذاب الهي خواهند شد. پیامبر خدا(ص) فرمود: «يا علي! لعن‌الله والدين حملا ولدهما علي عقوقهما»؛ يا علي، از رحمت و فيض الهي بي‌نصيب باد آن پدر و مادري که بر اثر سوء رفتار و گفتار خود، باعث انحراف فرزند خويش شوند و او را وادار به گناه کنند که عاق گردد.
2- به فکر آينده فرزندان خود باشد و امور معاش آينده آنها را تأمين کند.
يكي از مسلمين در مدينه در عصر رسول خدا(ص) در بستر مرگ قرار گرفت. او از ثروت دنيا؛ شش غلام بيشتر نداشت، و چند دختر كوچك نيز داشت. او كه احساس كرد در آستانه مرگ قرار گرفته، غلامان خود را آزاد كرد و براي دختران كوچك خود چيزي نگذاشت و سپس از دنيا رفت. طبق معمول جنازه او را به خاك سپردند.
جريان مرگ او و بجا ماندن كودكان يتيم او را به رسول خدا(ص) خبر دادند. پيامبر(ص) از اينكه او غلامان خود را آزاد كرده(و در ظاهر، نيكي نموده ولي در باطن به كودكان خود ترحم ننموده و آنها را از ثروت دنيا محروم كرده) متاثر گرديد و فرمود: چنانچه به من اطلاع مي‌‌داديد، من نمي‌‌گذاشتم او را در قبرستان مسلمين دفن كنيد. زيرا او كودكان خود را از ثروت دنيا بي نصيب كرده و آنان را فقير و بي پناه گذاشته تا دست گدائي به سوي مردم دراز كنند.
هر چند اين حديث شريف، مربوط به يک مورد خاصي مي‌‌باشد، ولي قاعده کلي به دست مي‌‌آيد که در تمام موارد، انسان بايد به فکر آينده فرزندان خود از نظر إمرار معيشت باشد.
3- نام‌‌گذاري خوب: بايد برای فرزندان خود اسم خوب انتخاب کنند و در روایات وارد است که مردم در قيامت به نام‌‌هاي خوب افتخار مي‌‌کنند.
4- تحقير نکردن: فرزندان را تحقير نکنيد.
5- تشويق: فرزندان را حتما تشويق کنيد.
6- تربيت و راهنمائي مفيد: در تمام امور، پدر و مادر وظيفه دارند که با رفتار شايسته، فرزندان را تربيت خوب نمايند و آنها را در امور خوب و بد دنيا راهنمائي نمايد. مثلا آنها را به مدرسه بفرستند، به آنها قرآن بیاموزند و زمينه آموزش علم را براي بچه‌‌ها فراهم نمايند.
ج) حقوق زن وشوهر
زن و شوهر نسبت به هم حقوق ديگری دارند که هرکدام موظفند حق ديگري را رعايت نمايند.
حق مرد بر زنى كه عقد دائمى شده، عبارت است از:
1- زن نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود.
2- بايد خود را براى هر لذّت متعارفى كه او مى‌‌خواهد، تسليم نمايد.
3- بدون عذر شرعى از نزديكى كردن او جلوگيرى نكند.
حق زن بر مرد در صورتي که زن در اموري که ذکر شد از شوهر اطاعت کند عبارت است از:
1- تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگرى كه در كتب ذكر شده، بر شوهر واجب است و اگر تهيه نكند چه توانايى داشته باشد، يا نداشته باشد، مديون زن است.
2- مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.
3- مرد اگر چند زن داشته باشد و نزد يكى از آنها يك شب بماند، واجب است نزد ديگرى نيز يك شب در ضمن چهار شب بماند و در غير اينصورت ماندن نزد زن واجب نيست. بلى لازم است او را بطور كلى متاركه ننمايد و اولى و احوط اين است كه مردى كه يك زن دارد، در هر چهار شب يك شب نزد زن دائمى خود بماند.
4- شوهر نمى‌‌تواند بيش از چهار ماه، نزديكى با عيال دائمى خود را ترك كند، مگر با رضايت وى، و بنابر احتياط واجب، اين حكم در مسافر در سفر غير ضرورى هم ثابت است.
5- مهريه زن را در هر صورت، در صورتي که زن طلب نمايد، بايد پرداخت نمايد.
اگر زن در كارهايى كه وظیفه اوست، از شوهر اطاعت نكند، گناهكار است و حق غذا و لباس و منزل و همخوابى ندارد ولى مهر او از بين نمى‌‌رود.
ضمنا: مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد، با شوهر نيست، ولى اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد، بايد خرج سفر او را بدهد.
حقوق والدین و زوجین
۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۱ ساعت ۱۷:۲۰
لطفا «حقوق پدر و مادر نسبت به فرزندان» و نيز «حقوق فرزندان نسبت به پدر و مادر» و «حقوق زن نسبت به شوهر» و «حقوق مرد نسبت به همسر» را در صورت امکان کامل شرح دهيد.
پاسخ :
از آيات و روایات؛ حقوق زير در مورد حق پدر و مادر استفاده مي‌‌شود:
1- به پدر و مادر احترام بگذاريم، هر چند شيعه نباشند.
2- با آنها مصاحبت کنيم.
3- کوچکترين کلمه‌اي که سبب آزار و اذيت آنها شود نگوييم.
4- نيازهاي پدر و مادر؛ أعم از مادي و غير مادي را برآورده سازيم.
5- با مهرباني و دلسوزي آنها را نگاه کنيم.
6- صداي خود را از صداي آنها بلندتر نکنيم.
7- جلوتر از آنها حرکت نکنيم.
8- اگر پس از مرگ، دَيني برگردن آنها بوده که نتوانسته‌اند آن را ادا کنند، دَين را أدا کنيم و براي آنها طلب استغفار کنيم.
ممکن است برای بعضي از پدر و مادرها، برخی از نکاتی که ما در اين‌جا آورده‌ايم، به ظاهر اهمیت نداشته باشد، اما با انجام اين کارها مي‌توانيم به آنها بفهمانيم که اين نکته‌ها جزئي از حقوق پدر و مادر است.
در روایت دارد: مردي نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت شوق و نشاط جهاد دارم.
حضرت فرمود: در راه خدا جهاد کن، زيرا اگر کشته شوي، نزد خدا زنده‌اي و روزي مي‌خوري و اگر به غير شهادت در آن راه، به صورت ديگري بميري، اجرت با خداست، و اگر برگردي از گناهان پاک شده‌اي، همچنان که از مادر متولد شده‌اي. گفت: پدر و مادر پيري دارم که به من انس دارند و از رفتن من ناراحت مي‌شوند.
حضرت فرمود: پس نزد آنان بمان، قسم به کسي که جان من در دست اوست، أنس يک شبانه‌روز آنها به تو از يک سال جهاد بهتر است.
امام سجاد(ع) در مورد حق مادر چنين مي‌‌فرمايد:
حقّ مادر اين است که بداني وقتي تو را حمل کرده، هيچ‌کس ديگري را حمل نمي‌کند، ميوه‌اي از دل خود به تو داده که أحدي به ديگري نمي‌دهد، با همه‌‌ی أعضا در حفظ تو کوشيده، باکي نداشته تو را غذا دهد و خود گرسنه بماند، تو را آب دهد و خود تشنه باشد، تو را بپوشاند و خود برهنه به سر برد، سايه بر سر تو افکند و خود در حرارت آفتاب بسوزد، از خواب چشم بپوشد، از سرما و گرما تو را نگهدارد و تنها بهره‌اش از اين همه رنج؛ اين باشد که فرزندي داشته باشد. تو که قدرت شکر و سپاس او را نداري، جز اينکه خدا کمک کند و توفيق دهد.
امام سجّاد(ع) نسبت به حقّ پدر مي‌‌فرمايد:
«و امّا حقّ ابيک فان تعلم انّه اصلک و انّه لولاه لم تکن، فمهما رايت من نفسک ممّا يعجبک فاعلم انّ اباک اصل النّعمة عليک فيه فاحمد الله و اشکره علي قدر ذلک».(4)
حقّ پدر اين است که بداني منشأ وجود توست و اگر او نبود، تو هم نبودي. هر چه در وجودت موجب خوشايندي است، بدان که ريشه اين نعمت در وجود پدر تو است. پس خدا را شکر کن و به قدر اين نعمت سپاسگزار باش.
امام صادق(عليه‌السّلام) فرموده است:
«يحبّ للوالدين علي الولد ثلاثة أشياء: شکرهما علي کلّ حال، و طاعتهما فيها يأمرانه و ينهانه عنه في غير معصية الله، و نصيحتهما في السّرّ و العلانية»؛(5)
براي پدر و مادر سه حقّ نسبت به فرزند هست:
تشکّر از پدر و مادر در هر حال، فرمانبرداري از اوامر و نواهي آنان(در صورتي که اوامر و نواهي در مسير وظيفه الهي باشد)، و همفکري نمودن با آنها در پنهان و آشکار.
ب) حق اولاد:
حقوق اولاد بر پدر و مادر عبارت است از:
1- رفتار خوب
همان‌طور که نيکي و احسان و رعايت ادب و احترام به والدين، بر اولاد واجب است، هم‌چنين حقوقي براي اولاد بر عهده پدر و مادر واجب است که اگر رعايت نکند قطع رحم کرده‌اند. زيرا پس از والدين، نزديک‌ترين ارحام به شخص، اولاد اوست و قطع رحم از بزرگترين گناهان کبيره است که چنانچه اولاد بر اثر ترک اداء حقوق والدين، به آثار وخيمه عاق والدين مبتلا مي‌شوند، هم‌چنين والدين هم بر اثر ترک حقوق اولاد، به آثار وخيمه آن مبتلا خواهند گرديد.
از جمله امور مهمّي که رعايت آنها براي والدين فوق‌العاده ضرورت دارد؛ آن است که کاري نکنند که فرزندشان مبتلا به عقوق آنها گردد.
مثل اينکه کارهاي سخت به او محوّل کنند که وي بر اثر سختي آن، از زير بار اطاعتشان شانه خالي کند و در نتيجه؛ عاقّ والدين شود؛ يا مثلاً ايراد زياد گرفتن در گفتار و کردار فرزند، که غالباً به ترک ادب نسبت به والدين منتهي مي‌گردد.
رفتار خوب به دو صورت محقق مي‌‌شود:
الف) اظهار محبت: رفتار محبت آميز با فرزندان ترک نشود. ترک محبّت به او که در نتيجه فرزند هم عکس‌العمل نشان مي‌دهد، بلکه وظيفه والدين است که فرزندشان را به انجام اين واجب مهمّ الهي، يعني نيکي و ادب نسبت به والدين کمک و همراهي نمايند و از روي مهر و شفقت او را از عاق شدن باز دارند. مثل اينکه لغزش‌هايش را ناديده بگيرند و احسان و اطاعتش را هر چند ناچيز باشد، بپذيرند و سپاسگزاري نمايند و درباره‌اش حضوراً و غياباً دعا کنند.
ب) ترک فحاشي: به فرزندان خود فحش ندهند.
پدران و مادراني که فرزندان جوان خود را بد تربیت می‌‌کنند و با تحقير و اهانت و فحّاشي و هتّاکي و اعمال زشت و غيرمشروع خود، آنان را به انتقامجويي و گناه و تجاوزکاري وادار مي‌سازند، مشمول عذاب الهي خواهند شد. پیامبر خدا(ص) فرمود: «يا علي! لعن‌الله والدين حملا ولدهما علي عقوقهما»؛ يا علي، از رحمت و فيض الهي بي‌نصيب باد آن پدر و مادري که بر اثر سوء رفتار و گفتار خود، باعث انحراف فرزند خويش شوند و او را وادار به گناه کنند که عاق گردد.
2- به فکر آينده فرزندان خود باشد و امور معاش آينده آنها را تأمين کند.
يكي از مسلمين در مدينه در عصر رسول خدا(ص) در بستر مرگ قرار گرفت. او از ثروت دنيا؛ شش غلام بيشتر نداشت، و چند دختر كوچك نيز داشت. او كه احساس كرد در آستانه مرگ قرار گرفته، غلامان خود را آزاد كرد و براي دختران كوچك خود چيزي نگذاشت و سپس از دنيا رفت. طبق معمول جنازه او را به خاك سپردند.
جريان مرگ او و بجا ماندن كودكان يتيم او را به رسول خدا(ص) خبر دادند. پيامبر(ص) از اينكه او غلامان خود را آزاد كرده(و در ظاهر، نيكي نموده ولي در باطن به كودكان خود ترحم ننموده و آنها را از ثروت دنيا محروم كرده) متاثر گرديد و فرمود: چنانچه به من اطلاع مي‌‌داديد، من نمي‌‌گذاشتم او را در قبرستان مسلمين دفن كنيد. زيرا او كودكان خود را از ثروت دنيا بي نصيب كرده و آنان را فقير و بي پناه گذاشته تا دست گدائي به سوي مردم دراز كنند.
هر چند اين حديث شريف، مربوط به يک مورد خاصي مي‌‌باشد، ولي قاعده کلي به دست مي‌‌آيد که در تمام موارد، انسان بايد به فکر آينده فرزندان خود از نظر إمرار معيشت باشد.
3- نام‌‌گذاري خوب: بايد برای فرزندان خود اسم خوب انتخاب کنند و در روایات وارد است که مردم در قيامت به نام‌‌هاي خوب افتخار مي‌‌کنند.
4- تحقير نکردن: فرزندان را تحقير نکنيد.
5- تشويق: فرزندان را حتما تشويق کنيد.
6- تربيت و راهنمائي مفيد: در تمام امور، پدر و مادر وظيفه دارند که با رفتار شايسته، فرزندان را تربيت خوب نمايند و آنها را در امور خوب و بد دنيا راهنمائي نمايد. مثلا آنها را به مدرسه بفرستند، به آنها قرآن بیاموزند و زمينه آموزش علم را براي بچه‌‌ها فراهم نمايند.
ج) حقوق زن وشوهر
زن و شوهر نسبت به هم حقوق ديگری دارند که هرکدام موظفند حق ديگري را رعايت نمايند.
حق مرد بر زنى كه عقد دائمى شده، عبارت است از:
1- زن نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود.
2- بايد خود را براى هر لذّت متعارفى كه او مى‌‌خواهد، تسليم نمايد.
3- بدون عذر شرعى از نزديكى كردن او جلوگيرى نكند.
حق زن بر مرد در صورتي که زن در اموري که ذکر شد از شوهر اطاعت کند عبارت است از:
1- تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگرى كه در كتب ذكر شده، بر شوهر واجب است و اگر تهيه نكند چه توانايى داشته باشد، يا نداشته باشد، مديون زن است.
2- مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.
3- مرد اگر چند زن داشته باشد و نزد يكى از آنها يك شب بماند، واجب است نزد ديگرى نيز يك شب در ضمن چهار شب بماند و در غير اينصورت ماندن نزد زن واجب نيست. بلى لازم است او را بطور كلى متاركه ننمايد و اولى و احوط اين است كه مردى كه يك زن دارد، در هر چهار شب يك شب نزد زن دائمى خود بماند.
4- شوهر نمى‌‌تواند بيش از چهار ماه، نزديكى با عيال دائمى خود را ترك كند، مگر با رضايت وى، و بنابر احتياط واجب، اين حكم در مسافر در سفر غير ضرورى هم ثابت است.
5- مهريه زن را در هر صورت، در صورتي که زن طلب نمايد، بايد پرداخت نمايد.
اگر زن در كارهايى كه وظیفه اوست، از شوهر اطاعت نكند، گناهكار است و حق غذا و لباس و منزل و همخوابى ندارد ولى مهر او از بين نمى‌‌رود.
ضمنا: مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد، با شوهر نيست، ولى اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد، بايد خرج سفر او را بدهد.
کلمات کلیدی :
۲,۸۱۹