محضر مبارک حضرت آیت الله فاضل لنکرانی بعد التحیه والسلام کسانی که بارها طلوع فجر را مشاهده کرده و از آن فیلم یا عکس تهیه نموده اند این سوال را مطرح می‌کنند که کدامیک از پدیده‌های مورد مشاهده آنان به لحاظ شرعی ابتدای طلوع فجر محسوب می‌شود؟ توضیح این نکته لازم است که آنان به خوبی فجر مستطیل (فجر کاذب) که نوری مثلث مانند می‌باشد که قاعده آن نزدیک افق قرار گرفته و ساق‌های آن (معمولا به صورت مایل) به سمت آسمان کشیده شده و به دم گرگ شبیه شده را می‌شناسند و آن را با فجر صادق اشتباه نمی گیرند. پدیده‌های مرتبط با طلوع فجر صادق: 1 – ابتدا نور ضعیفی در افق شرقی پس از آنکه آسمان تاریک بود، مشاهده می‌شود. 2 – سپس با ازدیاد تدریجی آن نور، خط افق قابل تشخیص می‌گردد. بطوری که سیاهی خط افق (از مناطر دور دست زمینی) در سفیدی کم فروغِ آسمان خود را نشان می‌دهد. 3 – بالاخره با افزایش مستمر نور، نوارِ سفید رنگی که بر افق شرقی گسترده شده مشاهده می‌گردد. به عنوان مثال در رصدی که در تاریخ 18 بهمن 86 در نزدیکی شهر بم صورت گرفت پدیده اول در ساعت 5 و یک دقیقه و 30 ثانیه مشاهده شد و پدیده دوم در ساعت 5 و سه دقیقه و 30 ثانیه تشخیص داده شده و پدیده سوم در ساعت 5 و 8 دقیقه و 30 ثانیه دیده شد. الف – برخی پدیده اول را مصداق طلوع فجر دانسته و به روایت حلبی از امام صادق استناد می‌کنند. سالته عن الخیط الابیض من الخیط الاسود فقال بیاض النهار ن سواد اللیل (کافی، 4، 98 و تهذیب، 4، 184) همچنین کاربرد کلمه الخیط را در رنگ (رنگ طبیعی اشیاء) موید این روایت می‌دانند همانطور که عرب می‌گوید: بدا الخیط الاسود و منظورش این است که سیاهی شب رسید. همچنین به روایت رزیق (زریق) بن زبیر از امام صادق استناد شده است: انه کان یصلی الغداة بغلس عند طلوع الفجر الصادق اول ما یبدو قبل ان یستعرض (وسائل، 4، 231) ب – بعضی پدیده دوم را مصادق طلوع فجر می‌دانند و به روایت وقت صلاه الفجر حین ینشق الفجر (وسائل، 4، 208) و معنای مشهور خیط که رشته و ریسمان است استناد می‌کنند و خط افق را همان رشته سیاه و نور سفید رنگ مجاور و هم عرض در آسمان را خیط ابیض می‌گیرند. و روایت ابوبکر حضرمی از امام صادق را که فرمود: حین یعترض الفجر و هوالذی تسمیه العرب الصدی (وسائل، 4، 268) را نیز مشیر به این معنا می‌دانند چرا که صدیع به معنای ترک خورده و شکافته شده نیز آمده است. ج – عده ای پدیده سوم (گسترده شدن نوار سفید رنگ در پهنه افق شرقی) را طلوع فجر می‌دانند و به روایت زراره از امام باقر استناد می‌کنند: کان رسول الله یصلی رکعتی الصبح وهی الفجر اذا اعترض الفجر وضاء حسنا. (وسائل، 4، 211) و نیز روایت علی بن عطیه از امام صادق را که فرمود: الصبح هو الذری اذا رایته کان معترضا کانه بیاض نهر سوراء. (وسائل، 4، 210) را نیز مستند نظر خود می‌دانند زیرا تا فجر به صورت عرضی و شبیه یک نوار باز و گسترده نباشد تشبیه آن به یک رودخانه که از دور دیده شود به جا و مناسب نخواهد بود. از طرف دیگر این نظر را نسبت به دو نظر اخیر موافق احتیاط می‌دانند. از آنجا که در حال حاضر عملا اذان بر اساس رویت موذنین صورت نمی گیرد و محاسبات نجومی جایگزین آن شده است لذا جواب به سوالات دقیق اهل فن در مفهوم فجر نقش مهم و بسیار گسترده ای در تعیین وقت امساک برای روزه و نماز صبح داد و اگر موضوع امساک برای روزه نبود البته طریق احتیاط در مساله مذکور مشخص بود اما احتیاط در روزه مثلا به اخذ نظر الف و احتیاط در وقت نماز صبح در اخذ نظر ج برای مکلفین می‌تواند زحماتی را خصوصا در ماه رمضان ایجاد کند زیرا در برخی از اوقات سال تفاوت زمانی بین عمل به نظر الف و نظر ج در شهرهای شمالی اروپا به حدود چهل دقیقه می‌رسد. با تشکر – سید اباصالح راجی