به بیان دیگر، ضرر و حرج دو موضوع است نه یک موضوع واحد تا بگوئیم همان طوری که ضرر در استقبالی جریان دارد حرج هم در استقبالی جریان داشته باشد.

در لا حرج به ادله اربعه تمسک شده، این ادله را باید یک مروری اجمالی کنیم ببینیم آیا این ادله در حرج استقبالی هم جریان دارد یا خیر؟

اولین دلیلی که استدلال شده آیات قرآن است، به چند آیه از قرآن برای لا حرج استدلال شده است:

بیان سوم احتمال پنجم این است که بگوئیم خداوند می‌فرماید: همه آنچه من جعل و تشریع کردم مغیّاست به اینکه مستلزم حرج نباشد، اما اگر رسید به حدّ حرج حکم برداشته می‌شود. بعضی از احتمالات این است که «ما جعل علیکم فی الدین من حرج»، یعنی آنچه برای شما هست احکام آسانی است و حرجی نیست، حتی جهاد هم حرج نیست، هر آنچه که خدا جعل کرده در آن حرج نیست، اگر هم در ظاهر حرج هست شما نباید به این ظاهر توجه کنید و این باطنش برای شما یسر و سهله است. طبق این معنا اصلاً چیزی به نام قاعده لا حرج از آن استفاده نمی‌شود، بگوئیم خدا خبر می‌دهد «ما» هم مای نافیه است، «ما جعل علیکم فی الدین من حرج»؛ یعنی تمام این دستورات از واجبات، محرمات، هر چه برای شما جعل کردم هیچ کدام حرجی نیست، اینجا دیگر چیزی به نام قاعده لا حرج نداریم.

حال بحث در این است که آیا می‌توانیم بگوئیم اگر بخواهیم یک حکمی را امروز امتثال کنیم اعم از وجوب یا حرمت، منتهی امتثال این موجب حرج در استقبال است، مثلاً ده سال بعد حرج لازم می‌آید، آیا می‌توانیم بگوئیم شارع می‌گوید همین حکم هم مشمول «ما جعل» است؟

دیدگاه ما این است که دو راه برای شمول آیه نسبت به سقط جنین وجود دارد:

بنابراین به نظر ما «ما جعل فی الدین»، طبق احتمال پنجم «اذا کان موجباً للحرج یرفع»؛ این مجعولات برداشته می‌شود، می‌گوئیم الآن «حرمة السقط موجبةٌ للحرج»، کما اینکه در جایی که وجوب حفظ است، می‌گوئیم «وجوب الحفظ موجبٌ للحرج»، چطور وجوب الحفظ را برمی‌دارد و می‌گوید حفظش واجب نیست؟ حفظ این نفس، این هم همینطور است، فرقی نمی‌کند. پس خود این «ما جعل» اطلاق دارد؛ یعنی ما برای حرج استقبالی به ما اطلاق ما جعل تمسک می‌کنیم، می‌گوئیم خدا می‌گوید من جعل نکردم، چه حرج حالی باشد و چه حرج استقبالی.

راه دوم این است که کاری به اطلاق نداشته باشیم این تعلیل است، می‌گوید: در دین من مجعول حرجی نیست، این علت است. بگوئیم این علت همان‌گونه که در زمان حال موجود است در زمان استقبال هم موجود است، اینها دو بیان هستند از جهت فنی و بین‌شان فرق وجود دارد.

ما در رساله لا حرج هم گفتیم که اگر یک جهادی حرجی شد؛ یعنی حرج متعارف خودش که باید از زن و فرزند جدا شود و به مرز برود و غذاهای عجیب و غریب می‌دهند، مثل ایام جنگ که رزمنده‌ها می‌گفتند امروز ساچمه پلو داریم! گاهی اوقات صبح ظهر و شب از همین می‌دادند، اینها خودش حرجی است ولی حرج متعارف است، در بیابان‌ها در خاک بودن، تشنه و گرسنه بودن، اینها حرج متعارف است. حال اگر یک حرج زائد بر متعارف باشد، آنجا هم لا حرج جریان پیدا می‌کند.

آیه 185 بقره خداوند می‌فرماید: «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر»، پس ما از قرآن و از اطلاقش توانستیم حرج استقبالی را استفاده کنیم.

دلیل دوم دلیل اجماع است که عده‌ای از اصولیین، صاحب فصول، مرحوم طباطبائی صاحب مفاتیح الاصول، گفتند اجماع مسلمین بر نفی حکم حرجی است. اجماع دلیل لبی است و اطلاق ندارد که ما به اطلاقش بخواهیم تمسک کنیم، می‌توانیم به اطلاق معقد اجماع تمسک کرده و بگوئیم معقد اجماع اطلاق دارد.

4. بیان چهارم، از راه قاعده لطف، گفته‌اند تکلیف حرجی بر خلاف مقتضای لطف الهی است.

بیان سوم آن است که تکلیف حرجی موجب اختلال نظام است؛ یعنی اگر شارع بخواهد ما را به یک تکالیف حرجیه مکلف کند، انسان باید دست از زندگی و کار بردارد و دائماً باید مشغول تکالیف حرجیه باشد، شارع حرج را برداشته برای اینکه اختلال نظام لازم نیاید. آنجا هم این را جواب دادیم که درست نسیت، در اقوال و امت های گذشته تکالیف حرجی بوده. «لا تحمل علینا إصراً کما حملته علی الذین من قبلنا، لا تحمّلنا ما لا طاقة لنا به»[3]، در گذشته اینها بوده‌اند، پس این هم درست نیست. به قاعده لطف هم که بیان چهارم از دلیل عقلی است اشکالاتی کردیم.

در اینجا می‌گوئیم قوی‌تر از آن اطلاق وجود دارد، یک وقت حکم عقلی داریم که ملاکش برای ما روشن نیست و می‌گوئیم باید قدر متیقن‌گیری کرد، اما اگر ملاک حکم عقلی برای ما روشن بود باید به آن ملاک مراجعه کنیم، از ملاک یا اختصاص استفاده می‌شود یا عمومیت، معمولاً هم عمومیت استفاده می‌شود. می‌گوئیم چهار مثال برای حکم عقل ذکر شده، اینها می‌شود ملاکات و وقتی به این ملاکات مراجعه می‌کنیم ملاکات عمومیت دارد و اختصاص به حرج حالی ندارد.