نظر روسو مبتنی بر این مطلب است که دو نوع شخصیت وجود دارد، یکی شخصیت فردی حقیقی و دیگری شخصیت حقوقی عمومی. مردم برای اینکه یک شخص یا هیئتی را حاکم نمایند یک قرارداد اجتماعی بین خودشان منعقد می‌نمایند و با این قرارداد اجتماعی حکومت، مردم و قدرت به وجود می‌آید. به محصول این قرارداد جمعی از حیث اینکه امور جامعه را تدبیر می‌کند «حکومت» اطلاق می‎گردد و از حیث اینکه می‌خواهد در مقابل سایر قدرت‎ها بایستد «قدرت» نامیده می‎شود.[3]حاصل آنکه بر اساس نظریه قرارداد جمعی روسو آحاد جامعه که دارای شخصیت حقیقی‌اند یک شخصیت حقوقی نیز ایجاد می‌کنند که عنوان آن شخصیت حقوقی قرارداد اجتماعی است و با همان شخصیت حقوقی نیز حکومت و قدرت تشکیل می‎گردد.

(سؤال و پاسخ استاد): آقای حائری یک نظریه دیگر نیز مطرح ساخته و سپس آن را نیز رد می‌کند. البته باید بررسی نمود که آیا مطالبی که آقای حائری یزدی به عنوان اشکال بر نظریات دیگر بیان نموده است در نظریه خودش مراعات نموده است یا نه؟ اجمالاً اینکه آقای حائری در نظریه خودش بیان نموده که حکومت نباید از ناحیه غیر بیاید.

آقای حائری یزدی این اشکال روسو را بر نظریه گراتیتوس وارد نمی‎داند زیرا که بالاخره دولت نیز در مقابل این فعل مردم در تشکیل دولت برای مردم امنیت و سلامتی می‌آورد و چیزهایی را نیز تأمین می‌کند. بنابراین از این جهت اشکال روسو بر نظریه بندگی دولتی وارد نیست.[9] سپس آقای حائری یزدی در مقام اشکال بر نظریه بندگی دولتی برمی‎آید و آن را در دو مرحله جواب می‎دهد. یک مرحله نگاه به تاریخ و آنچه واقع تاریخی است و یک مرحله نیز موانع نظری و عقلانی نظریه بندگی دولتی می‎باشد.

هیچ رئیس کشوری هر اندازه که مست غرور و خودکامگی باشد ادعای مالکیت شهروندان را نکرده و نمی‌کند، حتی برخی از گفتارها یا رفتارهای فراعنه مصر که برخی از افراد آن سلسله پادشاهی صحنه مجادله با حضرت موسی علیه‎السلام را به وجود آوردند، تنها به خاطر گمراه کردن و جلب رضایت شهروندان به سوی خود بود در حالی که اگر رابطه آنان با مردم از نوع مالک و مملوک بود هیچ نیازی به صحنه‌سازی و جادوگری و این حرف‌ها نداشتند.[14]

به نظر آقای حائری یزدی اگر بخواهیم از جهت منطقی به نظریه بندگی دولتی اشکال نماییم، باید چنین بیان نمود که حکومت از قرارداد بندگی به وجود می‌آید، قرارداد بردگی نیز از حکومت به وجود می‌آید و این دور است،[16] البته این دور چندان نیز دور مصرّحی نیست، بلکه مانند دور معی[17] است، مثل این است که چنین بیان گردد که این حکومت بر مردم متوقف بوده و وجود و تشکیل مردم نیز بر حکومت توقف دارد، ولی این دور دور معی است و اشکالی ندارد.

در نظریه روسو پرسشی که مطرح بود آن بود که نهایتاً شخصیت حقیقی، اراده و اندیشه شخصی‌ افراد حقیقی کجا رفت؟ اما در نظریه بندگی دولتی از همان ابتدا چنین بیان می‎گردد که مردم هر چیز حقیقی‎ای را که دارند با هیئت حاکمه معامله می‌کنند. ممکن است صاحب نظریه بگوید اگر هیئت حاکمه‌ای به زور متوسل گشت و مردم نیز چاره‌ای جز برده بودن را ندارند، آنگاه بایست تمام حیثیات حقیقی خودشان را به دولت بدهند.

صاحب این کتاب مطابق این نظریه که جلسه آینده به صورت مفصل بررسی خواهد شد یک مطلب را دنبال می‌نماید و آن دال مرکزی آن است که حکومت به زیست طبیعی انسان است و حتی قابل وضع و قرارداد نیست. حتی ایشان تصریح می‌کنند که عامل بیرونی به نام دین نیز در حکومت نقش و حقی ندارد تا اینکه دین خواسته باشد مسئله حکومت را به انسان بدهد بلکه حکومت مربوط به طبیعت انسان است و سپس باید بررسی نمود که مقتضای این طبیعت چیست. انشاءالله این مطلب هفته آینده بررسی خواهد شد.