موضوع بحث این است که آیا از کلمات فقهای قدیم و متأخر چنین برمی‌آید که اقامۀ نماز جمعه از مناصب امام معصوم (علیه السلام) است؟ اگر بگوییم اقامۀ جمعه مشروط به اذن امام معصوم (علیه السلام) است، معنایش این خواهد بود که خودِ نماز جمعه وجوب عینی ندارد و وجوب تعیینی نیز ندارد. کسانی که می‌گویند نماز جمعه مانند سایر فرایض، وجوب تعیینی دارد، در واقع قائل به این هستند که اذن امام (علیه السلام) شرط نیست. 

آنچه ما عرض کردیم این است که ابتدا باید کلمات قدما و متأخرین را نسبت به زمان حضور امام بررسی کنیم و طبیعتاً نتیجۀ مربوط به زمان غیبت نیز از کلمات آنان به دست می‌آید. محل نزاع این است که آیا اقامۀ جمعه از مناصب امام معصوم (علیه السلام) است — مانند اقامۀ حدود و برخی امور دیگر که از شئون امامت است — یا خیر؟ اگر چنین باشد، معنایش این است که بدون اذن امام یا نائب خاص او، نماز جمعه صحیح و مشروع نیست. در مقابل، اگر بگوییم نماز جمعه وجوب عینی دارد، آنگاه اذن امام — مثلاً — جنبۀ اولویت دارد، اما در صحت و مشروعیت آن دخالتی نمی‌کند.

ما بحث را با کلام مرحوم شیخ طوسی — مطابق همان ترتیبی که مرحوم آقای حائری (قدس سره) دارند — آغاز کردیم. همان‌طور که عرض کردم، ایشان عمده مطالب را از مرحوم صاحب جواهر گرفته‌اند، البته با مقداری جابجایی، اما شاکلۀ اصلی را صاحب جواهر بیان کرده است. عبارات شیخ را در کتاب‌های «خلاف»، «مبسوط» و «نهایه» ملاحظه کردید. از مجموع عبارات شیخ چنین استفاده می‌شود که ایشان قائل است در زمان حضور، اذن امام لازم است و اقامۀ جمعه باید یا با خود امام (علیه السلام) باشد یا با کسی که از جانب امام منصوب شده است. 

در زمان حضور، بدون یکی از این دو، نماز جمعه صحیح و مشروع نیست. نکتۀ مهم این است که مرحوم شیخ طوسی معتقد است از روایات، یک اذن عام استفاده می‌شود که هم زمان حضور و هم زمان غیبت را شامل می‌شود. اما آنچه ما از عبارات شیخ استفاده می‌کنیم — و صاحب جواهر نیز بدان تصریح کرده — این است که شیخ می‌خواهد بفرماید این اذن در زمان غیبت به عنوان «رخصت» است؛ یعنی به فقها اذن داده شده که در زمان غیبت نماز جمعه را اقامه کنند. حال آیا این اذن — که به ادعای شیخ از روایات استفاده می‌شود — واقعاً ثابت است یا نه، بحث جداگانه‌ای است. به هر حال، این اذن به عنوان رخصت و به صورت وجوب تخییری است و صاحب جواهر نیز همین را استفاده کرده و می‌گوید: ظاهر عبارات شیخ — هم در «خلاف» و هم در سایر کتاب‌هایش — همین است که از آن، وجوب تخییری در زمان غیبت استفاده می‌شود.

اما ایشان می‌فرمایند: ما از این عبارت، وجوب تعیینی را فهمیده‌ایم! اما وجوب تعیینی یعنی چه؟ یعنی عدم شرطیت امام. آیا چنین مطلبی از عبارت استفاده می‌شود؟ این دچار تهافت است. وقتی می‌گوییم اذن عام، مجرای نصب است، این هم متصل به نصب امام (علیه السلام) می‌شود؛ پس معنایش عدم وجوب تعیینی است. اما ایشان می‌فرمایند: ما وجوب تعیینی را فهمیده‌ایم! سپس استدلال می‌کنند که در زمان حضور امام، اگر منصوبِ امام، عدد و سایر شرایط را دارا باشد، بر او واجب است که تعییناً نماز را اقامه کند. 

شما اگر وحدت سیاق را هم در نظر بگیرید، تمام اینها واجب است — «مُقِیم» واجب است، «حامٍ» واجب است، و «جامعٌ للناس فی الجُمَعات و الأَعْیاد» برای خود امام معصوم (علیه السلام) واجب است. پس اولاً این اولویت را باید کنار گذاشت. بعد ایشان در صفحۀ ۶۲ عرض می‌کنند که عباراتی را از مرحوم صاحب جواهر در توضیح کلام شیخ مفید — صاحب جواهر مطالبی گفته. صاحب جواهر گفته: ما این عبارت «اشراف» را حمل می‌کنیم بر نائب، نه بر خود امام. و آن وقت جواب داده: «وَ أنَّهُ تَرَکَ اشْتِراطَ نیابةٍ لِمَعلومیَّة» — این عبارت معنایش چیست؟

در صفحۀ ۶۲ مرحوم آقای حائری و در صفحۀ ۱۷۵ صاحب جواهر. پس این «أنَّهُ تَرَکَ اشْتِراطَ نیابةٍ لِمَعلومیَّة» — یعنی سؤال این است که چرا در عبارت «اشراف» این شرط را نیاورده که نائب باید از طرف امام معصوم نائب باشد؟ بعد ایشان می‌گوید: «لِمَعلومیَّة» — که معلوم هم هست. و وقتی که دارد شرایط نائب را بیان می‌کند، آن روشن است. مرحوم آقای حائری اینجا می‌گوید: «فَإنَّ الذِّکرَ الصَّلَواتِ الخَمسِ وَ کَونُ الاجتماعِ فِیها سُنَّةً مِنَ الضَّروریات» — اصلاً در عبارت «اشراف» بحثی از صلوات خمس نیست! صلوات خمس یک عبارت «مقنعه» است. 

در عبارت «اشراف» بحثی از صلوات خمس نیست. و ایشان می‌فرمایند: «فَلِیْتَ شِعْرِی هَلْ تَکُونُ النِّیابَةُ أَوْضَعَ مِنْ صَلَواتِ الخَمسِ» — ما داریم این حرف صاحب جواهر که می‌گوید «تَرَکَ اشْتِراطَ نیابةٍ» مربوط به عبارت «اشراف» است، نه مربوط به عبارت «مقنعه». حالا من دو سه نمونه‌اش را می‌گویم و بقیه‌اش را خودتان دقت کنید: «کَما أنَّهُ تَرَکَ ذِکرَ العَدالَةِ فِی أوصافِهِ» — یعنی در همین عبارت «اشراف» کلمۀ عدالت نداریم. «وَ ظاهِرُ الإیمانِ» و «طَهارَةُ مَولِد» و «سلامَةٌ مِنْ أمراض» — اینها هست، اما این نیست. و باز صاحب جواهر می‌گوید: «وَ ذلِکَ لِذاکَ أیضاً» — یعنی «لِمَعلومیَّة». بعد ایشان در جواب می‌فرمایند: «فَإنَّهُ لَمْ یَتْرُکْ ذِکرَها لِقَولِهِ حُضورُ إمامٍ مأمون» — این «إمام مأمون» در عبارت «مقنعه» است، نه در عبارت «اشراف».

ببینید: اجماع بسیار مهم است. حالا بقیه عبارات را من موکول می‌کنم به خود آقایان که اگر فردا شب هم باز بیاییم — عبارت سید — مخصوصاً یک حرفی خود آقای حائری دارد که حرف درستی هم هست که: متأخرین — علامه و محقق و بعد از اینها شهیدین — هر کسی که آمده، اجماع را از شیخ طوسی و شیخ مفید و سید مرتضی گرفته. و در عبارات آنها — که دیگر بالاتر از ظهور است و صریح در این است که نماز جمعه از مناصب امام معصوم (علیه السلام) است — وقتی که ببینید، کسی در این تردید نمی‌کند که هم قدما و هم متأخرین می‌گویند این نماز جمعه در زمان حضور امام، حتماً از مناصب امام معصوم است و مشروط بر این است که امام یا من نصبه الإمام اقامه کند. که در زمان غیبت عبارات مختلف است — از عبارات در زمان غیبت استفاده می‌شود که بعضی‌ها قائل به جواز هستند به معنای وجوب تخییری، و بعضی‌ها هم قائل به حرمت هستند و عدم مشروعیت. 

اما نسبت به زمان حضور، تقریباً عبارات برای هیچ‌کس تردید نمی‌گذارد. و خود صاحب جواهر — من این عبارت را هم بخوانم که حتماً آقایان این عبارت را دیدند: بعد از اینکه بسیاری از عبارات را نقل می‌کند، ایشان می‌گوید: «فَکَیفَ کانَ فلا رَیبَ فِی الإِجماعِ المَذکورِ، بَلْ یُمْکِنُ تَحْصیلُهُ مِنْ تَتَّبُعِ ناقِلِیه» — اصلاً ما خودمان می‌توانیم تحصیل کنیم. یعنی از خود همین نقل اجماع‌ها، ما می‌توانیم خود اجماع را تحصیل کنیم — که برای ما عنوان اجماع منقول را نداشته باشد.

لذا اگر موافق باشید — و اگر هم موافق نباشید — حاضرم دو مرتبه عبارات را — من به آنچه که ایشان دانه دانه عبارات را گفتند، اشکالات زیادی دارم. یعنی اشکالاتی که فقط تنها کسی که در میان اینها استفاده نمی‌شود — از آنها قول یکی مرحوم صدوق است و یکی کلینی است و یکی هم ابی‌الفتح کراجکی است — که از این سه نفر استفاده نمی‌شود شرطیت را. اما از بقیه — اصلاً بعضی از علما هم تصریح دارند به جای سلطان به امام معصوم.

یک وقتی است که — حالا یک فقیهی که قولش در فقه کاملاً مورد اعتنا است — و ما مواردی داریم که با زیادی از فقها — فتاوی صدوق غالباً هم معروف است که چون متفرد در فتوا بوده در بعضی از موارد — از جمله در همین مورد. یعنی در آن زمان‌ها — ما نگاه کنیم: سید مرتضی و شیخ مفید و شیخ طوسی و ارکان فقها و ابن زهره و ابن حمزه — همین طور اینها همه گفتند که مسلّم شرطیت معصوم در آن دخالت دارد. این یک. 

ثانیاً حالا اگر آمدیم و گفتیم که صدوق روایات را یک جوری معنا کرده — بر طبق آن فقه الحدیثی که از روایات داشته — به آن نظر رسیده. و نکتۀ مهم این است که خود شیخ مفید — اگر از کلامش اجماع استفاده می‌شود — یا شیخ طوسی اگر از اجماع استفاده می‌شود — یا سید مرتضی اگر می‌آید ادعای اجماع می‌کند، معلوم می‌شود که این مطلب یک مطلب مسلم و مشخصی بوده که دیگر مخالفت صدوق هم ضرری نمی‌رساند. والا اگر مخالفت صدوق بنا بود که ضرری برساند، باید جلوی فتوای خود سید مرتضی را بگیرد و خود شیخ طوسی و شیخ مفید را بگیرد. و مجموعاً آنچه که من به ذهنم می‌آید: مخالفت صدوق مضر نیست. مرحوم کلینی هم هکذا — ما نمی‌توانیم.

(پرسش و پاسخ استاد): آن در موردی است که دیگران ادعای اجماع ندارند — این اولاً. و در موردی است که آن اجماع قرینه وجود دارد که جدلی است و در مقابل خصم است — مخصوصاً در «خلاف». و ثانیاً مواردی است که می‌خواهد ادعا کند اجماع بر یک قاعده‌ای را — چون یک قاعده‌ی مسلمی پیشش بوده و به اعتبار او دارد. ولی اینجا اینها نیست. 

اینجا — حالا شما عبارات شیخ طوسی را ببینید — مخصوصاً وقتی مخالفت صدوق و کلینی — با این تعبیر شیخ مفید. یک وقت شیخ مفید می‌گوید که «إجماع الطائفة» — که این محتملات در آن وجود دارد که شهید ثانی می‌گوید. اما می‌گوید که: «فَقَها جَمِیعَ الأعْصار» — و تعبیرش این است. ببینید می‌گوید: «فَإنَّهُ مِنْ عَهْدِ النَّبِیِّ (ص) إلی وَقْتِنا هذا ما أقامَ الجُمُعَةَ إلا الخُلَفاءُ وَ الأُمَراءُ» — و اینکه «أنَّ ذلِکَ مِنْ إِجماعِ أَهْلِ الأعْصار» — اجماع خود علما — یعنی اجماع جمیع مسلمین است. و همان حرفی است که صاحب جواهر زده که اصلاً این از ضروریات فقه است — و بالاتر از ضروریات مذهب است — که اصلاً این اجماع اینجا ملحق به یک امر ضروری است. یعنی نه اجماع العلما و نه سیرۀ متشرعه — اجماع جمیع مسلمین است. منتهی حالا مسلمین — هم شیعه و هم سنی — منتهی سنی در مصداقش اختلاف دارند و می‌گویند که باید یک امام باشد — منتهی امام جائر هم باشد اشکالی ندارد که حرف آنها این است.

وَالسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه