در جلسه گذشته بیان شد که صحیحه حلبی با تعبیر «دخلت العمرة فی الحج» نشان می‌دهد که برای کسی که وظیفه‌اش حج تمتع است و امکان انجام حج ندارد، عمره واجب نیست. مرحوم آیت‌الله شاهرودی قدس‌سره با استناد به اطلاق آیه «وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ» و برخی روایات اجزاء، مانند روایت یعقوب بن شعیب که در آن تعبیر «مکان العمرة المفردة» آمده، وجوب عمره مفرده را برای نائی غیر مستطیع بر حج اثبات کرده‌اند. اما در پاسخ، حضرت استاد تأکید دارند که عمره مفرده قبل از نزول آیه حج تمتع واجب بوده، اما پس از آن، این حکم تغییر یافته و در حج تمتع ادغام شده است. بنابراین، تعبیر «مکان عمرة المفردة» اشاره به همان عمره‌ای دارد که قبل از نزول حکم حج تمتع واجب بوده و دیگر به‌عنوان یک تکلیف مستقل وجود ندارد. همچنین، در روایت مذکور، اصطلاح «اجزاء» به معنای کفایت اصطلاحی نیامده، بلکه تنها وظیفه فعلی مکلف مشخص شده است.

مرحوم والد بر تعبیر «دخلت العمرة» در صحیحه حلبی تأکید داشتند، اما به نظر می‌رسد که تعبیر قوی‌تر در صحیحه یعقوب بن شعیب باشد. سؤال یعقوب بن شعیب درباره جایگزینی عمره تمتع به‌جای عمره مفرده واجب است، اما امام علیه‌السلام در پاسخ، تعبیر «نعم یجزی» را به‌کار نبرده‌اند، بلکه فرمودند: «کذلک أمر رسول الله»، که نشان‌دهنده تبدیل حکم است نه صرفاً اجزاء. پیش از تشریع حج تمتع، افراد در صورت استطاعت مکلف به عمره مفرده بودند، اما پس از این تشریع، تکلیف آنان به عمره تمتع تغییر کرد و دیگر عمره مفرده بر آنان واجب نیست. این نکته بسیار مهم است، زیرا اگر امام علیه‌السلام می‌فرمودند «نعم یجزی»، مفهوم آن این بود که همچنان دو تکلیف مستقل (عمره مفرده و عمره تمتع) وجود دارد و در صورت استطاعت بر عمره مفرده، باید آن را انجام داد. اما تعبیر «کذلک أمر رسول الله» نشان می‌دهد که اساساً تکلیف سابق (عمره مفرده) با نزول حکم جدید تغییر یافته و جای خود را به عمره تمتع داده است، نه اینکه صرفاً عمره تمتع جایگزین آن شود. بنابراین، بحث اجزاء در اینجا مطرح نیست، بلکه موضوع تغییر و تبدل حکم است.

مرحوم والد ما پس از تحلیل صحیحه حلبی، با تعجب از نظر مرحوم آقای شاهرودی، اشکال دیگری را نسبت به استدلال ایشان به صحیحه یعقوب بن شعیب مطرح می‌کنند.[4] ایشان بیان می‌کنند که اگر بر فرض بپذیریم که صحیحه یعقوب بن شعیب ظهور در اجزاء دارد، به این معنا که اگر کسی حج تمتع را انجام دهد، دیگر عمره مفرده لازم نیست، اما اگر کسی بر حج تمتع مستطیع نشد، ولی استطاعت برای عمره مفرده پیدا کرد، باید آن را انجام دهد. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که ظهور کدام روایت قوی‌تر است؟ اگر این دو روایت را در تعارض قرار دهیم، از یک‌سو صحیحه حلبی تصریح دارد که عمره مفرده برای کسی که وظیفه‌اش حج تمتع است، مشروع نیست و از سوی دیگر، صحیحه یعقوب بن شعیب بر اجزاء دلالت دارد. با مقایسه این دو، مرحوم والد نتیجه می‌گیرند که ظهور صحیحه حلبی در نفی مشروعیت عمره مفرده برای متمتع، از ظهور صحیحه یعقوب بن شعیب در اجزاء قوی‌تر است.

این مسئله در مورد کسانی که به نیابت حج انجام می‌دهند، روشن‌تر است. مثلاً فردی که حج تمتع نیابتی را به جای منوب‌عنه انجام داده و پس از پایان حج در مکه حضور دارد، می‌تواند به میقات رفته و یک عمره مفرده انجام دهد، زیرا مستطیع است. اما هیچ فقیهی فتوا نداده که چنین شخصی، بعد از انجام حج تمتع نیابتی، موظف است که برای خودش عمره مفرده انجام دهد.

البته، در بحث سیره پیش‌تر اشاره شد که مرحوم شیخ انصاری به همه‌ی سیره‌های متشرعه اشکال صغروی دارد، اما آن اشکال در اینجا وارد نیست. گرچه برخی از سیره‌ها ممکن است ناشی از بی‌مبالاتی در دین باشند، اما در این مورد چنین احتمالی منتفی است. چراکه افراد بسیاری در آن دوران استطاعت انجام عمره مفرده را داشتند، اما در هیچ موردی از معصومین نقل نشده که به آن‌ها امر به انجام عمره مفرده کرده باشند. این امر، خود دلیلی بر عدم وجوب عمره مفرده در این فرض است.

پاورقی
[1] مُحَمَّدُ بْنُ‌ يَعْقُوبَ‌ عَنْ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ إِبْرَاهِيمَ‌ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَنِ‌ اِبْنِ‌ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ حَمَّادٍ عَنِ‌ اَلْحَلَبِيِّ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: إِذَا اسْتَمْتَعَ‌ الرَّجُلُ‌ بِالْعُمْرَةِ‌ فَقَدْ قَضَى مَا عَلَيْهِ‌ مِنْ‌ فَرِيضَةِ‌ الْعُمْرَةِ‌. (‏حر عاملی، محمد بن حسن، «تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة»، ج 14، ص 305، حدیث 1.)
[2] وَ عَنْهُ‌ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَنِ‌ اِبْنِ‌ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ مُعَاوِيَةَ‌ بْنِ‌ عَمَّارٍ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: الْعُمْرَةُ‌ وَاجِبَةٌ‌ عَلَى الْخَلْقِ‌ بِمَنْزِلَةِ‌ الْحَجِّ‌ عَلَى مَنِ‌ اسْتَطَاعَ‌ لِأَنَّ‌ اللَّهَ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ يَقُولُ‌ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ‌ وَ الْعُمْرَةَ‌ لِلّٰهِ‌، وَ إِنَّمَا أُنْزِلَتِ‌ الْعُمْرَةُ‌ بِالْمَدِينَةِ‌، قَالَ‌ قُلْتُ‌: لَهُ‌ فَمَنْ‌ تَمَتَّعَ‌ بِالْعُمْرَةِ‌ إِلَى الْحَجِّ‌، أَ يُجْزِئُ‌ ذَلِكَ‌ عَنْهُ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌. (‏همان، ج 11، ص 8، حدیث 5.)
[3] وَ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنْ‌ مُوسَى بْنِ‌ الْقَاسِمِ‌ عَنْ‌ صَفْوَانَ‌ بْنِ‌ يَحْيَى وَ اِبْنِ‌ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ يَعْقُوبَ‌ بْنِ‌ شُعَيْبٍ‌ قَالَ‌: قُلْتُ‌ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَوْلُ‌ اللَّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ‌ وَ الْعُمْرَةَ‌ لِلّٰهِ‌، يَكْفِي الرَّجُلَ‌ إِذَا تَمَتَّعَ‌ بِالْعُمْرَةِ‌ إِلَى الْحَجِّ‌ مَكَانَ‌ تِلْكَ‌ الْعُمْرَةِ‌ الْمُفْرَدَةِ‌ قَالَ‌ كَذَلِكَ‌ أَمَرَ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ أَصْحَابَهُ‌. (‏همان، ج 14، ص 306.)
[4] مع انه لو فرض كون المرتكز في ذهن السّائل ما اراده المستدلّ‌، و فرض وجود تقرير الامام - عليه السلام - بالنسبة الى ذلك، مع انه محلّ‌ منع، فهل يصلح ذلك للنهوض في مقابل صحيحة الحلبي المتقدمة، الظاهرة في عدم وجوب العمرة المفردة، غير الداخلة في الحج على النائي، الذي تكون وظيفته حج التمتع مع الاستطاعة. (‏فاضل موحدی لنکرانی، محمد، «تفصیل الشریعة (کتاب الحج)»، ج 2، ص 228.)
[5] ربما تشهد له السيرة على عدم استقرار عمرة على من استطاع من النائين فمات أو ذهبت استطاعته قبل أشهر الحج، و عدم الحكم بفسقه لو أخر الاعتمار إلى أشهر الحج. (‏صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، «جواهر الکلام (ط. القدیمة)»، ج 20، ص 445.)