بحث قبل به اینجا رسید که یکی از مبادی یا مبانی یا مقدماتی که در فقه تربیت باید روشن شود، مسئله‌ی تعلق تکالیف شرعیه به امور قلبی است. طرح این بحث به جهت آن است که تربیت، علاوه بر امور جوارحی و ظاهری انسان، شامل امور جوانحی و قلبی هم می‌شود.

اما منشأ دیگر اینست که متعلق احکام باید دارای ملاک باشد؛ اینجا سوالی پیش می‌آید که آیا امور قلبی قابلیت ملاک را دارد یا نه؟

حدوث این اوصاف در قلب غیراختیاری است؛ از میان مردم یکی بخیل است؛ دیگری تنگ نظر است؛ دیگری نفسِ کینه‌ای دارد؛ حدوث همه اینها غیراختیاری است. اما ابقای آنها در اختیار این انسان است. شخص بخیل می‌تواند بخل خود را کنترل کند و نگذارد شدّت پیدا کند.

نائینی(رحمة الله علیه)آنجا مطرح می‌کند که شارع نمی‌تواند ما را به ملاکات مکلف کند؛ و بگوید «ایها الانسان یجب علیک المعراج!». مصادیق معراج درست روشن نیست، که چه چیزی معراج است و چه چیز معراج نیست؟ چه چیز موجب معراج می‌شود و چه چیزی نمی‌شود؟ لذا نمی‌تواند شارع بگوید هر آنچه که ملاک معراجیت داشت بر شما واجب است! و شارع چنین حرفی هم در جائی نزده. اما نماز را که موجب معراج است واجب کرده است؛ روزه و صدقه که موجب معراج اند را امر کرده است.

پس، حرف ما این است که بنای شارع بر این نیست که چیزی را که مقدماتی دارد ولی خودش غیراختیاری است، به اعتبار مقدماتش حرام کند! «الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار» از جهت عقل! اما «ینافی لدأب الشارع». شارع چنین دأبی ندارد. فعلی که شارع می‌خواهد حرام کند، با قطع نظر از مقدماتش می‌گوید حرام است. در واجب هم همین است. واجب، خودش باید اختیاری باشد.

بحث از منشأ اول، بحث خوبی است. یعنی اگر این مبنا را برای خودتان حل کنید، تکلیف خیلی از روایات روشن می‌شود. روایات زیادی داریم درباره حب و بغض، و صفات دیگر قلبی. این مبنا مسئله را حل می‌کند.

این بحث اصولی را پیاده کنم و آن اینکه متعلق احکام باید ملاک داشته باشد، جواب این است که بله امور قلبیه هم ملاک دارد.