بحث در این بود که آیا تکالیف شرعی به افعال قلبی هم تعلق پیدا می‌کند یا نه؟ ما این موضوع را چند جلسه بحث کردیم و به این نتیجه رسیدیم که بله؛ همان‌طور که تکالیف، به افعال ظاهری تعلق دارد، به افعال قلبی نیز تعلق می‌گیرد؛ به این معنا که هر فعل اختیاری ـ هر فعلی که برای مکلف مقدور باشد و با اختیار او واقع شود، خواه فعل ظاهری باشد یا فعل قلبی ـ مشمول تکلیف می‌شود.

البته ایشان از راه‌های دیگری به همان نتیجه‌ای ـ یعنی تعلق احکام تکلیفی به افعال قلبی ـ رسیده و چند راه متفاوتی ذکر کرده‌اند. اکنون به اختصار، آن راه‌ها را اشاره می‌کنیم تا ملاحظه فرمایید که آیا این‌ها کامل‌اند یا اینکه در آن‌ها مناقشه‌ وجود دارد.

ادعا این است: «بر اساس اجماعی یا بر اساس روایاتی که موجود است، اثبات می‌شود که هیچ واقعه‌ای خالی از حکم نیست؛ «إِنَّ للّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي كُلِّ وَاقِعَةٍ، حُكْمًا». چنین مطلبی (تقریباً) مسلم است. از طرفی، افعال قلبی، یکی از واقعه‌ها هستند؛ چراکه واقعه اختصاص به افعال ظاهری ندارد. پس می‌گوییم افعال قلبی نیز باید دارای حکم باشند و نمی‌توان آن‌ها را خالی از حکم دانست.»

در اینجا چند نکته قابل توجه است.

بله؛ یک تعبیری در روایات داریم که «مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَّا وَ فِيهِ كِتَابٌ أَوْ سُنَّةٌ»[1]. یعنی چیزی نیست مگر اینکه در آن، کتاب یا سنت باشد.

توجه کنید که ما اجماع را قبول داریم؛ اجماع می‌گوید هر چیزی دارای حکمی است. اما این اجماع هم دلیل لُبّی است و ممکن است بگوییم انصراف به وقایع خارجی دارد. بله اگر واقعاً یک معقَد مطلق بدون اجمال داشت، می‌توان گفت اجماع وجود دارد بر اینکه در هر چیزی حکمی هست. اما چنین اطلاقی قابل استفاده نیست.

اساساً همه‌ی ما که درس می‌خوانیم، برای همین است که به این علم اجمالی پاسخ دهیم؛ یعنی چون علم اجمالی داریم که تکالیفی وجود دارد، فحص می‌کنیم.

آن‌جا که می‌فرماید: «نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ»[2] نشان می‌دهد که برخی از افعال قلبی با دلیل خاص مورد حکم اند. اما مواردی که دلیل نداریم ـ مانند نیت گناهی که در دل می‌گذرند ـ اگر کسی نیت کند به مؤمنی اهانت کند ولی اهانت را انجام ندهد، آیا کار حرامی کرده است؟ ادله حرمت، از این نیت انصراف دارد.

اگر بخواهیم تعبیر دقیق‌تری به‌کار ببریم، باید بگوییم در کنار علم اجمالی اول، یک علم تفصیلی داریم؛ نه یک علم اجمالی دوم! علم تفصیلی داریم به انصراف ادله از افعال قلبی. همین، سبب می‌شود که آن علم اجمالی اول، از نظر دایره‌ی فحص، منحصر به افعال ظاهری گردد. مثلاً می‌دانیم در افعال قلبی، گناه راه ندارد.