یکی از آیات شریفه‌ای که در بحث جهاد باید مورد بحث قرار بگیرد آیه 71 از سوره مبارکه نساء است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانفِرُوا ثُبَاتٍ أَوْ انفِرُوا جَمِيعاً» که خداوند متعال به مؤمنین خطاب می‌کند.

در این آیه چند نکته‌ی مهم وجود دارد:

مطلب اول:

خطاب آیه، دالّ بر ایمان مکلفین و اهمیت بالای جهاد ابتدایی است؛

همین خطاب، دالّ بر این است که این تکلیف، یکی از تکالیفی است که کسی که به خداوند متعال ایمان ندارد، اصلاً آن را انجام نمی‌دهد. حالا ولو اینکه در باب تکالیف مشهور می‌گویند کفار همانطوری که مکلّف به اصول‌اند، همانطور مکلّف به فروع هم هستند؛ اما در آیات قرآن، جایی که تکلیف، تکلیف خیلی مهمی است، با عنوان «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» مطرح می‌نماید و نمی‌فرماید:«يَا أَيُّهَا الناس».

مطلب دوّم:

بررسی معنای لغوی و اصطلاحی کلمه‌ی «حِذْرَكُمْ»؛
حال این تکلیفی که در آیه سفارش شده، چیست؟ زیرا در آیه می‌فرماید: «خُذُوا حِذْرَكُمْ»؛ حذرتان را بگیرید، لذا برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید این سؤال پاسخ داده شود که «حذر» در لغت و اصطلاح به چه معناست؟

الف. بررسی معنای لغوی کلمه‌ی حذر؛

وقتی ما در مورد کلمه‌ی «حذر» به کتب لغوی مراجعه می‌کنیم، چند معنا را در این زمینه درمی‌یابیم، که عبارتند از:

یک. مصباح اللغة: حذر به معنای استعداد و آماده باش؛
فیومی در «مصباح اللغة» می‌گوید: «حَذِرَ، حَذَرَ من باب تعِبَ و احتَذروا کلّها بمعنی استَعَدو»، پس فیومی در «مصباح اللغة» حَذَرَ را به معنای «استَعَدَّ» معنا کرده، «حذاراً»، به معنای آماده باش بودن و تأهّب.

دو. مقاییس اللغة: حذر به معنای بیداری و آمادگی؛
ابن فارس در «مقاییس اللغة» می‌گوید: حذر را به معنای اسلحه بیان نکنیم، بلکه به معنای بیدار بودن، آماده بودن. یعنی در «مقاییس اللغة» گفته «هو التحرز و التیقظ» تیقظ از همان استیقاظ و بیدار بودن است. «رجلٌ حذِر یعنی متیقظ متحرّز».

سه. التحقیق فی کلمات القرآن: حذر به معنای خوف و لازمه آن، استعداد و آمادگی است؛

بنابراین در اینجا آنچه مرحوم مصطفوی(ره) بیان می‌کند، تقریباً یک مقداری بر خلاف سایر کتب لغوی است که نقل کردیم؛ زیرا همانطور که گفته شد فیومی در «مصباح اللغة» می‌گوید: «حذر بمعنی استعدّ، بمعنی تأهّب»، پس فیومی نمی‌گوید: لازمه تحذر، تأهب است، بلکه قائل است خود احتراز و احتذار، به معنای آماده بودن و آماده‌باش است، ولی مرحوم مصطفوی(ره) قائل است: این تعبیری است که امکان دارد به همین معنا برگردد.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ» آماده باشید؛ لذا از منظر ایشان، اصلاً دیگر در این آیه شریفه، نباید کاری به اسلحه داشته باشید و قرینه‌ی این مطلب آیه 102 نساء است؛ چرا که در ابتدا و انتهای آیه 102 نساء نیز، دو تعبیر دیگر در این زمینه آمده است؛ چه اینکه در ابتداء آن فرموده است«وَ لْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ» و در ذیل آن نیز، فرموده است: «أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ» لذا این آیه، قرینه است بر اینکه، اسلحه یک چیزی غیر از حذر است.

بیان نظر مختار پیرامون معنای حذر؛

البته باید متذکر شد که درست است در آیه 102 سوره نساء «وَ لْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ» هم حذر آمده و هم اسلحه آمده، ولی این مطلب منافات ندارد که در آیه ما نحن فیه، طبق روایت امام باقر(ع) که خواهد آمد، حِذر به معنای خود اسلحه باشد. زیرا:

اولاً: در آیه 102 از سوره نساء ممکن است «أَسْلِحَتَهُمْ» عطف بیان یا عطف تفسیری برای «حِذْرَهُمْ» باشد و یا مهم‌ترین مصداق «حِذْرَهُمْ» باشد. پس «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یا «وَ لْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ» یعنی مسلمان‌ها آنچه را که به وسیله آن باید جلوی دشمن را بگیرند باید داشته باشند، مهمترین آن سلاح است. به تعبیر دیگر، مصداق بارز «حِذْرَهُمْ»، اسلحه است؛ تا این آیه با آنچه که امام باقر(ع) در اینجا فرمودند که حذر را به معنای اسلحه بگیریم، منافات نداشته باشد.

ثانیاً: می‌توان گفت که هر کجا کنار «حذر» کلمه «اسلحه» آمد، حِذر معنای دیگری دارد. لذا در ما نحن فیه، ما از حِذر، اسلحه را استفاده می‌کنیم.

ب. بررسی معنای اصطلاحی کلمه‌ی حذر، از منظر مفسرین؛

در کلمات مفسرین برای کلمه‌ی «حذر»، مجموعاً دو معنا ذکر شده است؛ که عبارتند از:

«معنای اوّل»: اجتناب از دشمن با سلاح؛

این است که «أی إحذروا عدوّکم بأخذ السلاح» از دشمن‌تان با داشتن سلاح اجتناب کنید و بپرهیزید. به عبارت دیگر، «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یعنی «احذروا عدوّکم»، دشمن را به اخذ سلاح از خودتان دور کنید و خودتان را مسلح کنید.

«معنای دوّم»: حذر به معنای سلاح گرفتن است و موید آن، روایت امام باقر(ع) است؛

اینکه «حذر» به معنای سلاح و اسلحه باشد، «خذوا حذرکم» یعنی «خذوا اسلحتکم»، اسلحه‌ی خودتان را بگیرید. به عبارت دیگر، دومین معنای «حذر» این است که به معنای اسلحه گرفته شود؛ پس طبق این معنا «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یعنی «خذوا اسلحتکم»، آن وقت آمدند در کتب تفسیری گفتند به اسلحه می‌گویند: «سمي الأسلحة حذرا لأنها الآلة التي بها يتقى الحذر»، اسلحه چیزی است که به وسیله آن انسان نگه داشته می‌شود و حفظ می‌شود؛ آن وقت این معنای دوم که «خُذُوا حِذْرَكُمْ» است، حذر را به معنای اسلحه قرار بدهیم یک روایتی از امام باقر(ع) داریم در ذیل این آیه که «خُذُوا حِذْرَكُمْ» فرمودند: «أی خذوا اسلحتکم» مرحوم طبرسی(ره) هم در «مجمع البیان» وقتی این دو قول را نقل می‌کند می‌فرمایند «إنّ هذا القول اصح لأنّه اوفی بمقایس کلام العرب و یکون من باب حذف المضاف و تقدیره خذوا آلات حذرکم» وسائل حذر را که آن آلاتی است که سبب حفظ شما و تحرز شما از دشمن می‌شود، آن آلات در اینجا مراد است.

معنای سوم: حذر به معنای تأهّب؛
اینکه «خُذُوا حِذْرَكُمْ» دلالت بر استعداد، تأهب و تیقظ دارد و اصلاً به آلت و اسلحه کاری ندارد.

به عبارت دیگر، همان‌طور که عرض کردم در کتب تفسیری، درباره‌ی معنای «خُذُوا حِذْرَكُمْ» دو قول ذکر کردند، یعنی تا اینجا سه تا احتمال شد، چون دو احتمالی که مرحوم طبرسی(ره) فرمود و یک احتمال هم ما از کتب لغوی آوردیم؛ لذا سه احتمال در اینجا وجود دارد که عبارتند از:

«احتمال اول»: اجتناب از دشمن؛
اینکه بگوییم «خُذُوا حِذْرَكُمْ» مراد این است که از دشمن اجتناب کنید، به وسیله اینکه خودتان را مسلح کنید.

«احتمال دوم»: اسلحه؛
اینکه «حذر» به معنای اسلحه است، که آن روایتی که از امام باقر(ع) هم رسیده این مؤید همین احتمال است.

«احتمال سوم»: تأهب، بدون نظر به اسلحه؛
اینکه «خُذُوا حِذْرَكُمْ» دلالت بر استعداد، تأهب و تیقظ دارد و اصلاً به آلت و اسلحه کاری ندارد.

مطلب سوم: تبیین ارتباط صدر و ذیل آیه؛ صدر آیه، مقدمه‌ی وجوب جهاد است؛

حال طبق سه احتمال فوق، آن وقت باید بررسی نمود که ارتباط صدر آیه با ذیل آن چه می‌شود؟ زیرا در ذیل آیه می‌فرماید:« فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا» پس آیه دو قسمت دارد:

«قسمت اوّل»: فراز «خُذُوا حِذْرَكُمْ» آماده باشید؛

«قسمت دوّم»: فراز «فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا» وقتی آماده شدید، برای جنگ کوچ کنید.

بنابراین طبق معنای اول و معنای دوم، مسئله‌ی اسلحه مطرح است، منتها در معنای اول از «فحوای آیه» می‌فهمیم، یعنی از دشمن، خودتان را حفظ کنید، به چه وسیله انسان می‌تواند خودش را از دشمن حفظ کند؟ به وسیله‌ی اخذ سلاح، اما در معنای دوم، دیگر مسئله‌ی اخذ سلاح از مفهوم آیه فهمیده نمی‌شود بلکه «معنای مطابقی» آیه است، یعنی «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یعنی «خذوا اسلحتکم» اسلحه‌ی خودتان را آماده و مسلح کنید «فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا» که این فراز را در ادامه معنا خواهیم کرد.

پس قسمت اول آیه، برای وجوب جهاد مقدّمه می‌شود که ما بعداً در فروعات جهاد، آنجایی که یک کشوری اسلحه‌ی برای جهاد ندارد، یک کشور اسلامی اسلحه برای جنگیدن ندارد، اینجا جهاد برایش وجوب ندارد، یعنی از خود این آیه استفاده می‌شود که یکی از شرایط وجوب نفر برای جهاد، «خُذُوا حِذْرَكُمْ» است؛ حالا اگر مسلمان‌ها اسلحه ندارند و یا اسلحه‌شان به اندازه‌ی اسلحه‌ی دشمن نیست، این را باز دقّت کنید که قرینه‌ی مناسبت حکم و موضوع دلالت دارد بر اینکه این حذر و اسلحه باید قابلیت برای جنگ باشد. حالا اگر در یک زمانی مسلمان‌ها اسلحه دارند، اما اسلحه‌شان قابل مقایسه با اسلحه‌ی کفار نیست، اینجا دیگر «فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا» معنا ندارد.

در بعضی از کتب در مورد فراز «خُذُوا حِذْرَكُمْ» گفتند که این قسمت از آیه «كناية عن التهيؤ التام للخروج إلى الجهاد»؛ لذا طبق احتمال سوم اگر ما گفتیم «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یعنی آماده باشید، یعنی آیه وجوب تهیّؤ همیشگی را برای مسلمان‌ها دلالت دارد. در احتمال اول هم اگر گفتیم «خُذُوا حِذْرَكُمْ» یعنی «احذروا من عدوّکم بأخذ السلاح» آن نیز، همین دلالت را دارد و اگر طبق احتمال دوم گفتیم «خذوا اسلحتکم» یعنی اسلحه بگیرید و آماده باشید؛ لذا طبق هر سه احتمال دلالت بر وجوب تهیّؤ همیشگی بر مسلمان‌ها را از آیه استفاده می‌کنیم.

پس آیه نمی‌گوید حالا در این زمان لازم نیست دنبال اسلحه و سلاح باشید و اگر بنا شد روزی جنگ کنید، آن موقع سراغ تهیه اسلحه بروید، بلکه می‌گوید تهیّؤ باید همیشگی باشد. بنابراین در این آیه، «دو واجب» ذکر شده است به تعبیر دیگر، نکات اجمالی که تا اینجا از آیه استفاده کردیم این است که آیه «دو تکلیف» را بیان می‌کند. که عبارتند:

«واجب اول»: وجوب تهیّؤ و آماده باش همیشگی و دائمی برای مسلمان‌ها. یعنی «خُذُوا حِذْرَكُمْ» دلالت دارد بر اینکه واجب است مسلمان‌ها همیشه آماده باشند.

«واجب دوم»: وجوب نفر برای مسلمانان برای جهاد یعنی«فَانفِرُوا» دلالت بر وجوب نفر برای جهاد دارد.

حالا برخی از کلمات اهل سنت را هم بگوییم؛

یک. زمخشری: حذر به معنای احتراز از دشمن؛
زمخشری در کتاب «کشاف» می‌گوید: «خُذُوا حِذْرَكُمْ» را گفته «احذروا و احترزوا من العدو» از دشمن احتراز کنید «و لا تمکنوهم من انفسکم» کاری نکنید که دشمن بیاید بر شما سیطره پیدا کند، این تعبیری است که در «کشاف» آمده است.

دو. آلوسی: بنا بر فرمایش امام باقر(ع) حذر به معنای قوت و سلاح؛

آلوسی در کتاب «روح المعانی» جلد سوم صفحه 97 می‌گوید: «خُذُوا حِذْرَكُمْ» را گفته «أی عُدّتکم» یعنی همان قوّت و سلاح «من السلاح» بعد می‌گوید: «قالهم مقاتل» و بعد آلوسی می‌گوید: «و هو المروی عن أبی جعفر(ع)» اشاره می‌کند که اینجا روایت از امام باقر(ع) است که منظور از «حِذْرَكُمْ» همان «عُدّتکم من السلاح» است و همین را هم اختیار می‌کند و بعد می‌گوید: «الحَذر» چون آیه دارد «حِذر»، و «حِذر»، اسم مصدر از «حَذر» است، یعنی «حَذر» مصدر است و اسم مصدرش می‌شود «حِذر»، ایشان می‌گوید: حِذر «و هو الاحتراز عما یخاف» جایی که خوفی باشد و انسان از آن احتراز کند «فهناک الکنایة و التخییل بتشبیه الحِذر بالسلاح و آلة الوقایه» حِذر را به «آلة الوقایة» تشبیه کرده «و لیس الأخذ مجازاً ليلزم الجمع بين الحقيقة و المجاز» یعنی کلمه «اَخَذَ یَأخُذُ» این مجاز در اینجا نیست؛ بعد در ادامه اشاره می‌کند «وَ لْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ» اشاره به آن آیه می‌کند.

مطلب پنجم: بررسی دلالت آیه بر لزوم تهیه تجهیزات نظامی متناسب در برابر دشمن؛

نکته مهم دیگر درباره این آیه این است که اگر از «خُذُوا حِذْرَكُمْ» که طبق آن روایت امام باقر(ع) به معنای اسلحه است و از آن استفاده می‌کنیم که مؤمنین و مسلمان‌ها خودشان را باید مسلّح کنند و همیشه آماده باشند، آیا از این آیه شریفه می‌شود استفاده کرد که هر سلاحی که دشمن دارد مسلمان‌ها هم خودشان را به آن مسلح کنند؟ و از این می‌خواهم یک نقبی به قول امروزی‌ها بزنم به این بحث مهم روز، بحث این است که دشمنان اسلام الآن مسلّح به سلاح اتمی هستند، می‌دانید آمریکا، روسیه، اسرائیل و ... متعدد سلاح اتمی دارند، یا سلاح‌های شیمیایی که آنها دارند، یا هر نوع سلاحی دیگری که آنها دارند، حال سؤال این است که آیا می‌شود از فراز «خُذُوا حِذْرَكُمْ» استفاده کرد که هر نوع سلاحی که کفار دارند، مسلمانان هم باید داشته باشند؟ چون قضیه، قضیه‌ی جنگ با کفار است و اقتضای مقابله این است.

لقائلٍ أن یقول: (البته فعلاً این مطلب را بیان می‌کنم که روی آن فکر بفرمایید) که به دو جهت از آیه استفاده می‌شود که مانعی ندارد، یعنی به دست آوردن سلاح اتمی یا سلاح شیمیایی، مسلمان‌ها این را داشته باشند و تولید هم بکنند، از آیه استفاده می‌شود که اشکال ندارد؛ این دو جهت عبارتند از:

«جهت اول»: اطلاق آیه: «خُذُوا حِذْرَكُمْ»؛

«جهت دوم»: دلیل مقابله؛ اینکه آیه چرا می‌گوید اسلحه داشته باشید و خودتان را مسلح کنید؟ برای مقابله با کفار. یعنی شما هم باید یک اسلحه‌ی مناسب با آنها داشته باشید و الا اگر شما شمشیر داشته باشید و آنها تانک داشته باشند، نمی‌شود؛ پس لااقلش این است که به همان وزانی که آنها مسلح‌اند شما هم خودتان را مسلح کنید.

جلسه آتی،

ادامه بررسی آیه 71 نساء و تحقیق پیرامون فراز «فَانفِرُوا»؛

البته ما هنوز به فراز «فَانفِرُوا» نرسیدیم؛ چه اینکه در «فَانفِرُوا» نکات دیگری وجود دارد که ان‌شاء الله در جلسه‌ی آینده نکات آن را عرض خواهیم کرد.