گفته شد برای اینکه این بحث منقح شود خوب است یک نگاهی به لا ضرر کنیم، در لا ضرر گاهی اوقات فقها تصریح کردند به اینکه لا ضرر هم شامل ضرر فعلی است و هم شامل ضرر استقبالی، مثلاً در باب امر به معروف و نهی از منکر اگر کسی نهی از منکر می‌کند و الآن ضرری متوجه او نمی‌شود ولی می‌داند این آدمی که منکر را انجام می‌دهد یک سال بعد، ده سال بعد یک ضرری به او وارد می‌کند. آنجا فقها فرمودند در باب ضرر فرقی نیست «بین کونه حالیّاً أو استقبالیاً».

نسبت به شمول لاضرر نسبت به ضرر استقبالی باید سه نکته را مد نظر قرار داد:

لذا در باب ضرر، خوف از ضرر هم مطرح است و خوف از ضرر یا اطلاق دارد یا غالباً مصداقش ضرر استقبالی است، مخصوصاً در باب صوم. لذا در باب ضرر تحقیقاً مسئله منقح و روشن است که ضرر شامل ضرر استقبالی می‌شود و در آنجا یا به اطلاق ادله تمسک می‌شود، مثلاً می‌گوییم خود لا ضرر و لا ضرار اطلاق دارد، لا ضرر به این معنا نیست که اگر یک چیزی ضرر فعلی باشد حرام است، شما اگر باغچه کنار دیوار همسایه را آنقدر آب بدهید که دو سال بعد پیِ ساختمان از بین برود این هم حرام است. پس در لا ضرر فرقی نمی‌کند و اطلاق دارد. البته بنا بر اینکه لا ضرر حکم حکومتی نباشد و از احکامی باشد که حاکم بر ادله اولیه است، «الناس مسلطون علی اموالهم» می‌گوید: آب برای شماست باغچه و خانه مال شماست، ولی لاضرر می‌گوید: در صورتی که ضرر به همسایه وارد نکنی ولو ضرر استقبالی. لذا اطلاق ادله لا ضرر هم شامل ضرر حالی می‌شود و هم ضرر استقبالی.

در لا ضرر ملاک خود ضرر است، وقتی ملاک ضرر است فرقی نمی‌کند بین الحالی و الاستقبالی. می‌گوییم شارع می‌گوید «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام»، بنا بر اینکه فی الاسلام هم باشد، این ملاک را ارائه می‌دهد، ملاک ضرر است، وقتی ملاک ضرر است چه فرقی می‌کند ضرر الآن باشد یا در آینده باشد.

آیا عقلا می‌گویند آنچه قبیح است این است که الآن یک ضرر به این شخص وارد کنی؟ مثلا اگر باغچه را اینقدر آب بدهی که سه سال بعد دیوار همسایه از بین برود اشکال ندارد؟! می‌گوئیم نه، عقلا می‌گویند هر دو قبیح است. عقلا در قبح ضرر فرقی بین ضرر حالی و استقبالی نمی‌گذارند، پس این سه معیار در باب ضرر وجود دارد.

پس اولاً می‌توانیم بگوئیم «لاضرر» از ضررهای تدریجی انصراف دارد که قبلاً می‌گفتیم ادله لا ضرر ولو شامل ضرر استقبالی بشود اما از ضررهای تدریجی انصراف دارد و فقط شامل خود ضرری می‌شود که بالفعل ولو ده سال بیست سال دیگر باشد، مثلا کسی که نهی از منکر می‌کند و می‌داند 20 سال بعد این کسی که فاعل منکر است یک ضرری به او وارد می‌کند، این برایش نهی از منکر کردن جایز نیست. بنابراین لا ضرر نسبت به ضرر تدریجی انصراف دارد. اگر انصراف را هم قبول نکنید و بخواهد شاملش باشد، تخصیص اکثر لازم می‌آید؛ چون ما ضررهای تدریجی فراوان داریم که باید بگوئیم از تحت ادله لا ضرر خارج می‌شود.

به بیان دیگر، سخن ما این است که با ادعای اطلاق در لا ضرر کسی نگوید پس این قاعده تخصیص خورد، همه جا عناوین ظهور در فعلیت دارد مگر در باب ضرر، می‌گوییم دو موضوع هستند، فعلیت در مقابل تقدیریت است و استقبالیت در مقابل حالیت است. عنوان چه حالی باشد و چه استقبالی، الآن می‌گوییم «اکرم عالماً»، وقتی مولا گفت اکرم عالماً زید عالم نبوده ولی ده سال بعد عالم شد، ده سال دیگر اکرامش بر شما واجب است یا نه؟ بله.

فقها گاهی اوقات به بحث لا حرج که می‌رسند یک بحث‌هایی را مطرح می‌کنند که شباهت‌های بین لاضرر و لا حرج چیست؟ موارد افتراق لا حرج و لا ضرر چیست؟ البته در خود قاعده لا ضرر درباره ضرر حالی و استقبالی ولو در فتاوای امام خمینی1 و غیر ایشان به این مطلب تصریح کردند، در لا حرج هم بحث نشده، خود ما که لا حرج را سال 82 بحث کردیم و چاپ شد، آنجا هم این بحث را نکردیم که آیا لا حرج شامل حرج استقبالی هم می‌شود یا نه؟ اما الآن در این بحث غربالگری ما به این نیاز داریم.

در ضرر عنوان نقصان است، حال یا نقصان مالی، البته باید نقصان معتدٌ به باشد، مالی معتدٌ به، جانی معتدٌ به، یا عرضی، اما در باب حرج مجرد المشقه است، وقتی عنوان‌ها فرق کرد ما نمی‌توانیم بگوئیم آن ملاکی که در لا ضرر وجود دارد همان در لاحرج وجود دارد، پس کسی این حرف را نزند که اگر در لا ضرر قائل شدیم به اینکه ضرر استقبالی را شامل می‌شود یا به طریق اولی یا به تنقیح المناط بگوئیم در لا حرج هم هست، نه مناط حرج با مناط ضرر مختلف است ولو اینکه در کتاب‌های فقهی می‌گویند مستلزم للضرر و الحرج، ممکن است یک جایی یک چیزی هم ضرر و هم حرج باشد، ولی دو عنوان است و لذا ادله‌اش مختلف است، شما ادله لا ضرر را که ببینید با ادله لا ضرر نمی‌توانید به لا حرج استدلال کنید و بالعکس، این یک اختلافی است.