تتمه‌ای از مباحث پیشین باقی مانده که در این جلسه بحث خواهیم کرد و در جلسات بعدی سراغ سایر شبهات خواهیم رفت.

ایشان برای توضیح این مطلب به دلیل اعتبار تمسک می­کنند؛ و هو یساعده الاعتبار. در بیان دلیل اعتبار فرمودند مردم در قرون اولیه افرادی بودند که یک زندگی ساده‌ای داشتند، از گیاهان می‌خوردند در غارها زندگی می‌کردند، با چوب و سنگ هم در مقابل دشمن از خودشان دفاع می‌کردند. همین­طور که علم رشد و ترقی پیدا کرد، قریحه استخدام موجب این شد که هر کسی دنبال بهره‌وری برای خودش بوده و دیگری را به نفع خودش به کار بگیرد و از مواهب طبیعت استفاده کند. این استفاده کردن‌ها منجر به اختلاف شد. در ادامه مطلب فرمودند شما استیهاش نکنید که فطرت یعنی همین قریحه استخدام هم موجب اجتماعی بودن بشر بشود و هم موجب اختلاف بشود، هم اجتماعی بودن و هم اختلاف ریشه‌اش در این فطرت و این قریحه استخدام است، فرمودند چه اشکالی دارد ما بگوئیم فطرت انسان اینجا دو قانون متزاحم دارد، این را به عنوان مقدمه قرار می‌دهند برای اینکه پس مردم اول یک زندگی ساده داشتند و بعد اختلاف کردند و بعد نبیین آمدند و بعد «حملة الكتاب»، حقایق این کتاب را برای مردم درست بیان نکردند و به جهت ظلمی که کردند، منشأ اختلاف بین مردم شدند.

فطرت که مشترک بین الافراد است یعنی همین فطرتی که من دارم هم من را دعوت به استخدام می‌کند و نتیجه‌اش ختلاف است و هم دعوت می‌کند به اجتماع، این عین عبارتشان است.

ایشان قبل از این مقدمه می‌فرماید: «و هذا هو الذي يساعد عليه الاعتبار»[5]، هذا یعنی اینکه این آیه دو تا اختلاف را می‌گوید، یک اختلافی که منشأش خود مردم هستند و یک اختلافی که منشأش «حملة الکتاب» است؛ یک اختلافی که قبل از بعث رسل است و یک اختلافی که بعد از بعث رسل است، بنابراین آیه دو اختلاف را می‌خواهد بگوید، این را هم به عنوان توضیح برای این آیه ذکر می‌کنند. البته می‌فرمایند اگر دو حکم فطری با هم تزاحم کردند -اما حکم سومی که باشد که میان این دو حکم متزاحم تعادل ایجاد کند-، این تزاحم اشکالی ندارد؛ «إذا كان فوقهما ثالث يحكم بينهما، و يعدل أمرهما، و يصلح شأنهما» از نظر ایشان در ما نحن فیه دو حکم فطری داریم «فسلوک فطره الانسان إلی المدنیة»، مدنیّت همان اجتماعی بودن است. « ثم سلوكها إلى الاختلاف يؤديان إلى التنافي‏»، از یک طرف سلوک به اجتماعی بودن، از یک طرف اختلاف، از طرف دیگر اینها به تنافی منجر می‌شوند. خداوند این اختلاف را با بعثت انبیاء رفع می‌کند؛ «و لكن الله يرفع التنافي برفع الاختلاف الموجود ببعث الأنبياء بالتبشير و الإنذار و إنزال الكتاب الحاكم بين الناس فيما اختلفوا فيه».

ایشان با استناد به فراز «وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ‏»؛ می‌فرماید: در این کتاب اختلاف نکردند، مگر کسانی که این کتاب به آنها داده شد و این منشأ اختلاف هم ظلم بود. پس اختلاف در دین به وجود می­آید. آن اختلاف اول اختلاف در امور زندگی و در حیات مادی بود، این اختلاف دومی در دین از ناحیه حمله کتاب و به جهت بغی و ظلم است؛«إنما نشأ من قبل حملة الكتاب بعد إنزاله بالبغي»[8]، این اصل مدعای ایشان است.

بنابراین یک اختلاف بیشتر نیست و آن هم اختلاف در دین است که بعد از بعثت رسل و انزال کتب است، به برکت دین این اختلاف‌های ظاهری هم حل می‌شود.

اشکال دومی که به این قول دارند، این است که «و قد غفل هذا القائل عن أن الآية تثبت اختلافين اثنين لا اختلافا واحدا، و قد مر بيانه، و عن أن الناس لو كانوا على الهداية فإنها واحدة من غير اختلاف، فما هو الموجب بل ما هو المجوز لبعث الأنبياء و إنزال الكتاب و حملهم على البغي بالاختلاف»[16]؛ اگر شما می‌گوئید مردم همه در هدایت بودند، چه وجهی داشت که خدا انبیاء را بفرستد؟ اشکال دوم ایشان بر مدعای وحدت امت در هدایت، وارد است. بله این را نمی‌شود گفت: «كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً»، همه هدایت داشتند، اگر هدایت داشتند وجهی نبود که خدا انبیاء را بفرستد. بنابراین این قول باطل است.