بیان شد که «مؤلف کتاب حکمت و حکومت» از ابن سینا نقل کرد: «وَ جَمِیعُ ذَلِکَ إِنَّمَا تَتَّحَقَّقُ صِحَّةُ جُملَتِهِ بِالبُرهَانِ النَّظَرِی وَ بِالشَّهِادَةِ الشَّرعِیَّةِ»، یعنی تمام این سیاست مدُن و نظیر اینها به برهان نظری و شهادت شرعیه حل می‌شود.

در ادامه کتاب حکمت و حکومت، عنوانی در همین رابطه وجود دارد با تعبیر «حکومت، سیاست، آئین کشورداری». باید بعضی از همین عبارات را در همین جلسه خوانده شود تا ببینیم ایشان می‎خواهد به چه نتیجه‌ای منتهی شود؟ مؤلف کتاب حکمت و حکومت می‌نویسد: «هر چند در زبان عرف خاص و نیز از بسیاری جهات دیگر، این سه واژه مترادف و همگونه به شمار نمی‎آیند و در موارد استعمالات اندیشمندان مخصوصاً با قرائنی که همزمان با استعمال به کار می‎روند، تفاوت‎های شایان ملاحظه‎ای پیدا می‎کنند ...».[4] این مطلب بدان معناست که بین این سه عنوان تفاوت وجود دارد. عنوان حکومت و سیاست در فقه سیاسی، در فلسفه یا جامعه‎شناسی معنای خاص و اصطلاح خاص خودشان را دارند، اما ایشان بیان می‎نماید که در این بحث، ما یک معنا را اراده می‌کنیم و آن معنای مراد از حکومت و سیاست، عبارت است از حکمت و تدبیر امور مملکت، فن و حفظ و حراست، نظم عمومی، امنیت و آسایش کشور، شهروندان و دولت؛ یعنی نتیجه آن است که دولت و حکومت بالأخره معنای گوناگونی دارد و در علوم مختلف نیز معانی مختلفی دارد اما الآن در این بحث چه بگوئیم حکومت، چه بگوئیم سیاست، چه بگوئیم دولت، یک معنا دارد.

 ایشان راجع به حکومت دو احتمال مطرح می‌کند، برای تعریف حکومت یا باید بگوئیم از همان ابتدا حکومت، در کنار سایر مفاهیم مثل عدالت، ظلم، انسانیت و آزادی یک مفهوم مهم عقلانی و اخلاقی است؛ ظلم، عدل، انسانیت، آزادی، استقلال و مستقل بودن از مفاهیم بسیار مهم عقلانی است. در همین راستا آیا حکومت نیز در همین ردیف قرار می‌گیرد؟ اگر این گونه باشد آنگاه لازم می‎آید که نتایجی را بر آن مترتب نماییم. در غیر این صورت، حکومت از همین نیازهای بشر اخذ شده است. در این احتمال بررسی می‎نماییم که بشر به چه چیزی نیاز داشته است؟ مثلاً خوردن، امنیت، بهداشت و ... آنگاه از این‎ها عنوانی را به عنوان حکومت انتزاع نموده، بعد از اینکه به قول مؤلف کتاب حکمت و حکومت، از این مفهوم ماده زدایی نمودیم آنگاه آن را از مفهومی محسوس به مفهومی معقول تبدیل می‎نماییم.

در میان شبهاتی که راجع به بحث ولایت فقیه و حکومت دینی مطرح شده، همان گونه که دیده شد در مورد آن شبهاتی که منسوب به آخوند خراسانی بود[5] بیان نمودیم که چقدر حرف‎های بی‌پایه‌ای بود و واقعاً شأن آخوند دور از آن حرف‎هاست و عجیب این است که همین دیروز من در فضای مجازی دیدم که نوشته‌اند: «مرحوم آیت‎الله‎العظمی خوئی رضوان‎الله تعالی علیه اول انقلاب نامه‌ای به امام خمینی رضوان‎الله تعالی علیه نوشته است»، در حالی که محتوای آن نامه منسوب به آیت‎الله‎العظمی خویی عین همان مطالبی است که به آخوند نسبت می‌دهند! و در همان نامه منسوب به آقای خویی ده دوازده بند را به ایشان نسبت داده‌اند. انگار این مسأله جعل همچنان دنبال می‌گردد! این انتساب نامه به آقای خویی در حالی است که ایشان اول انقلاب به مقلدینشان فرمودند که من به جمهوری اسلامی رأی می‌دهم و از نجف این پیغام را دادند و به امام نامه نوشتند و جمهوری اسلامی را تبریک گفتند. آن مقداری را از نامه منسوب به آقای خویی که مضمونش همین است که عرض کردم. حالا آن مطالب منسوب به مرحوم آخوند را که جعلی است به مرحوم آقای خوئی نسبت داده‌اند. فرض کنید 50 سال بعد همین‌ها را دوباره به یک فقیه دیگری نسبت می‌دهند و می‌گویند: «فلان عالم که در زهد و تقوا و ورع درجه اول بود در سال 1400 به رهبری این نامه را نوشته است» و همین کارها[6] را می‌کنند و قطعاً این کار خواهد شد. ولی چنان که دیدیم و بیان گردید،آن مطالب منسوب به مرحوم آخوند حرف‌هایی بی‌پایه و بی‌اساسی بود. اما این حرفهای نویسسنده کتاب حکمت و حکومت حرفهای علمی است، البته مغالطه نیز در آن فراوان است و تهافت در آن وجود دارد ولی عالمانه نوشته و بحث کرده است. لذا به نظرم قوی‌ترین شبهاتی که راجع به بحث ولایت فقیه و حکومت دینی مطرح شده همین مطالب کتاب حکمت و حکومت است که حوزه‌ها باید واقعاً روی این کار کند. از وقتی که این کتاب نوشته شده فقط دو فقیه بزرگوار این مطالب را پاسخ داده‌اند[7] اما اینها کافی نیست، لااقل الآن باید 50 جواب محققانه و عالمانه از این کتاب داده می‌شد!

نویسنده کتاب حکمت و حکومت پس از طرح دو احتمال فوق‎الذکر چنین می‎افزاید که: «فکر می‎کنیم یک نگاه اجمالی به تاریخ تشکیل جوامع کافی است که صراحتاً این مشکل را به آسانی حل کرده و با قاطعیت ثابت کند که حکومت و نظام کشورداری به هر اندازه که به صورت‌های پیشرفته شکل گرفته باشد، یک مفهوم بسیار ابتدایی و تجربی طبیعی است».[8] ازاین منظر هر چند دائماً حکومت در طول تاریخ شکل‌های مخلتفی پیدا کرده ولی مفهوم عقلانی نیست بلکه یک مفهوم تجربی است. همچنین بیان می‎نماید: «این بدان معناست که همان گونه که بشر مانند سایر اجسام زنده و متحرک بالاراده نیازمندی و ضرورت طبیعی به داشتن یک مکان زیست اختصاصی، یک فضای پهناور برای تآمین و ادامه حیات برای خودش و خانواده احساس می‌کند، به همان گونه و عیناً و طبق معیار تجربی در مرحله بهزیستی و از نهاد طبیعت برتر خود که عقل عملی و عمومی اوست کوشش می‌کند با همیاری دیگر همنوعان، امنیت و آسایش طبیعی خودشان را تأمین نماید. و به استناد همین درک عقل عملی و بر اساس ضرورت تجربی پدیده‌ی حکومت و آیین کشورداری قدم به عرصه ظهور در تاریخ جوامع انسان‌ها گذاشته است».[9] یعنی ما تاریخ جوامع بشری را ملاحظه کنیم که بشر گفته کجا زندگی کنیم؟ چه مکانی برای زندگی مناسب است؟ چه فضایی برای زندگی لازم است؟ چه معیارهایی برای همزیستی، ارتباط با یکدیگر و برای رعایت حقوق یکدیگر باید باشد؟ آنگاه از خلال پاسخگویی به این پرسش‎ها حکومت و مفهوم آن سر برآورده است.

پس حکومت چیست؟ نویسنده حکمت و حکومت چنین پاسخ می‎دهد: «[حکومت] یک رخداد تجربی و حسی است که از درک بهزیستی و تجمع گروهی انسان‌ها در مجاورت و همسایگی یکدیگر و انتفاع و هم‌یاری آنان با همدیگر به ذهن فرود آمده است». حکومت یک رخداد تجربی بشر است، یک رخداد حسی است نه ماورای حس. سپس نویسنده کتاب حکمت و حکومت وارد این مطلب می‌شود که منشأ این رخداد تجربی در زمین چیست؟ وی منشأ آن را وکالت و نظارت از سوی مردم می‎داند. هنگامی که مردم نیازهایشان را می‌بینند، چنین درمی‎یابند که هر کسی نمی‌تواند برای خودش امنیت، بهداشت و اقتصاد درست کند، بلکه تأمین این نیازها را به گروهی به نام دولت و به عنوان وکیل می‎سپارند تا این کارها را انجام بدهند. از این منظر حکومت یک وکالت و نظارت از سوی مردم است و دو مقوّم برای حکومت منظور می‎نماید، یعنی پس بعد از اینکه نویسنده حکمت و حکومت می‌گوید حکومت یک امر تجربی است که ربطی به ماوراء الطبیعه ندارد آنگاه چنین بیان می‎نماید که حکومت دو مُقَوِّم دارد، یک مقوم آن عبارت از وکالت است، مقوم دوم آن نیز مردم است که دولت را در برآورده ساختن آن نیازها در هر جامعه‌ای توکیل می‌کنند. نویسنده حکمت و حکومت سپس می‌فرماید: این روابط کلاً در قلمروی عقل عملی و عمومی انسان‌ها قرار دارند و از جمله موضوعات متغیر به حساب می‎آیند.[10] با این وصف و شرح بایست بررسی نمود که نویسنده حکمت و حکومت چه نتیجه‌ای می‌گیرد؟ چنین نتیجه می‌گیرد که اولاً حکومت که امری تجربی است. ثانیاً حکومت با وکالت مردم درست می‌شود. ثالثاً حکومت از امور متغیر است، یعنی ایشان حکومت را طوری تفسیر می‌کند که از امور دائم التغییر است، بدین معنا که مردم امروز این شکل از حکومت را می‌خواهند، فردا نیازهایشان تغییر می‌کند و شکل دیگری از حکومت می‌خواهند و پس فردا شکل سومی از حکومت را می‌خواهند. حکومت چون بر اساس نیازهای طبیعی بشر است و فرض نیازهای طبیعی در هر زمانی مستلزم تغییر است چنانچه متصور است که در هرصد سالی تغییر پیدا نماید، پس حکومت و لوازم حکومت از متغیرات می‌شود.