این «فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ» را در ذهن شریفتان نیاید که ناظر به باب قضاوت است. در این ـ آیه همان طوری که مرحوم آقای طباطبائی رضوان الله علیه دارند و دیگران هم از ایشان گرفتند ـ ، ایشان می‌فرماید: دو اختلاف در آیه وجود دارد، یعنی دو نوع اختلاف را خدای تبارک و تعالی ذکر می‌کند. یک اینکه در آن اموری که بین‌شان اختلاف هست خدا هست یا نیست؟ خدا واحد است یا نیست؟ پیامبری را فرستاده یا نه؟ چیزی را واجب کرده یا نه؟ این حلال است یا حرام؟ هر چه که در آن اختلاف کنند؛ «لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في‏ كِتابٍ مُبينٍ»،^[3] این «فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ» هم همان «لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ» است. هر آنچه اینها دنبالش باشند این کتب الهی به امت زمان خودش پاسخ می‌دهد. یعنی در زمانی نبوده کتابی بیاید که مردم آن زمان اگر سؤالاتی داشته باشند آن کتاب پاسخ نداده باشد، به مقتضای عقل‌شان، به مقتضای فکرشان کتاب به آن مقتضا آمده تا قرآن که برای امت آخر الزمان آمده است.

بنابراین اینکه می‌فرماید: «فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ»، بحث قضاوت نیست؛ بحث نزاع شخصی نیست؛ بحث اینست که حق و باطل چیست؟‌ خدا هدایت کند ما را که آن حق را تشخیص بدهیم. مؤید اینکه مراد از این«لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ» فقط بحث قضاوت نیست، این است که در آیه 44 سوره مائده می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فيها هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ»، نبیّون به تورات حکم می‌کنند یعنی انبیائی که کتابشان تورات بوده با تورات در میان مردم حکم می‌کنند. اینجا عبارت "فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ" ندارد، بلکه می‌فرماید: «يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذينَ أَسْلَمُوا»، نبیون آنهایی هستند که تسلیم محض خدا هستند. یعنی نبی از جانب خودش مستقلاً که حکم نمی‌کند. این با کتاب خدا حکم می‌کند یعنی قبل از حکم تسلیم محض خدا هستند. برای چه کسانی حکم می‌کنند؟‌ لِلَّذينَ هادُوا برای آنهایی که یهودی هستند.

جواب: اگر این آیه فقط می‌فرمود: «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ»، ممکن بود شما با آن انس ذهنی که دارید برداشت کنید که یعنی قضاوت مخصوص خداست. لکن بعد از آن می‌فرماید: «أمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ»، یک مصداق حکم را بیان می‌کند و ربطی به قضاوت ندارد. پس اگر قرینه آمد مثل کلمه‌ی «بِالْقِسْطِ»^[24]، یا «فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ»،^[25] در این صورت حکم در مثل «فَاحْكُمْ» و «يُحَكِّمُوكَ» یعنی قضاوت کردن، ولی اگر قرینه نباشد حکم یعنی تمام کتاب الهی، این می‌شود قانون منبع برای حکم، مجری‌اش هم پیامبر و نبیون هستند و این همان است که می‌گوئیم الدین هو الحکومة.