در یک برداشت اجمالی می‌توانیم بگوییم در قرآن کریم خلافت تکوینی برای انسان قرار داده شده «إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً» چون جعل تکوینی است مسئله مربوط به خلقت حضرت آدم علی نبینا و آله و علیه السلام است. چون جعل در این آیه، جعل تکوینی است پس متعلقش هم باید تکوینی باشد؛ «إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً» این خلافت، خلافت تکوینی می‌شود. اما آیاتی که به انبیاء می‌فرمایند: «يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الْأَرْضِ»، این جعل، جعلِ‌ تشریعی است و چون جعل تشریعی است متعلقش هم یعنی خلافت باید یک امر تشریعی باشد. در این آیه محل بحث هم آیه 55 سوره مبارکه نور «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ»، این وعده، وعده‌ی تکوینی نیست؛ بلکه تشریعی است. یعنی خدا می‌فرماید در همین عالم دنیا من یک سنتی دارم و یک قانونی دارم و آن اینست که «الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» را خلیفه قرار می‌دهم. عرض کردیم استخلاف، یعنی جعل شخصٍ آخر خلیفة. یک شخص دیگری را خلیفه قرار دادن،‌ این را تعبیر به استخلاف می‌کنند.

 سؤال از مرحوم آقای طباطبائی این است که مجتمع صالح بدون رئیس صالح می‌شود؟ بگوئیم خدا یک مجتمعی که این مجتمع صالح هستند ولی بحث استخلاف نیست، بحث استخلاف نیست آیا خود مجتمع را خدا مستخلف قرار داد؟ اینجا دارد «لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ»، مجتمع را ایشان می‌خواهند بگویند مستخلف قرار داد. هر کسی اینجا خلیفه تشریعی خداست یعنی در یک زمانی می‌آید یک میلیون آدم را خدا هر کدام را خلیفه و سلطنت الهیه می‌دهد، ایشان می‌گوید نه، نمی‌گوئیم سلطنت الهیه، «لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ» یعنی مجتمع صالح است. این خیلی خلاف ظاهر آیه است، یعنی آمدند استخلاف را به مجتمع صالح معنا فرمودند. استخلاف همان ظهور در اعطاء الخلافة الالهیة است منتهی از باب اهمیت یا از باب تکریم بگوئیم وقتی یک نفر از خود شما، یعنی از قول صلحا، از اتقیا، وقتی او رئیس شد انگار همه‌تان رئیس شدید، این اضافه‌ی«لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ» یعنی یک کسی را خدا خلیفه و به اعطای خلافت الهیه می‌کند و در نتیجه خودتان آقای خودتان می‌شوید شبیه آنچه امام در همین نظام اسلامی می‌فرمود، این «لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ» خیلی خلاف ظاهر است که ما بیائیم بقومٌ و مجتمعٌ، مؤمنٌ، صالحٌ... پس این اولین اشکالی است که بر فرمایش ایشان داریم که شما خیلی خلاف ظاهر معنا می‌کنید. استخلاف اعطاء الخلافة الالهیة است و این نمی‌تواند متعدد باشد یعنی خدا وعده می‌دهد به این «الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» که اینها را خلیفه قرار بدهد، یعنی یک کسی که معصوم باشد از همه اینها بالاتر باشد او را به عنوان ولی و رئیس قرار می‌دهد و در حقیقت مثل «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً»^[7] به این معنا نیست که همه‌شان امام باشند، یک نفرشان امام می‌شود و به برکت او بقیه این عنوان را احتراماً پیدا می‌کنند.