نتیجه بحث‌های گذشته این شد که در موضوعات مستنبطه عرفیه تقلید راه ندارد و طبق دیدگاه برگزیده، بر فقیه لازم نیست که این موضوع را بشناسد. عرض کردیم چون بحث ما دو جهت دارد که جهت عمده‌اش همین شناخت موضوع است و به همین مناسبت بحث غربالگری می‌خواهیم دنبال این باشیم که آیا موضوع غربالگری را فقیه باید کاملاً بشناسد، مراحلش را بداند و بعد اظهار نظر کند یا اینکه این یک موضوع عرفی است؟ وقتی می‌گوئیم موضوع عرفی هم مراد عرف عام است و هم عرف خاص، این موضوعی است که مربوط به عرف خاص است آیا فقیه باید معیار را بدهد، مثلاً بگوید اگر غربالگری موجب سقط جنین بشود حرام است، اگر موجب ایجاد ضرر در این جنین بشود حرام است، اما اگر موجب سقط جنین نشود یا ایجاد ضرر، یا جهات دیگری هم هست که بیان خواهیم نمود.

نکته قابل توجه آن است که ممکن است گفته شود امر ظهور در وجوب دارد یا مدلول صیغه امر چیست، یا مشتق حقیقت در متلبس است یا اعم از متلبس و من قضی است این موارد هم ربطی به فقیه ندارد، لکن باید توجه داشت که چون فقیه از اینها می‌خواهد در فقه و استنباطش استفاده کند باید اینها را منقح کند، مثل اینکه می‌گوئید فقیه باید از ادبیات هم استفاده کند، چقدر بحث‌های لغوی یا نحوی در علم اصول آمده است.

لذا این هست که اصول را می‌گوئیم منطق فهم دین است و بحث استنباط احکام یک شعبه و یکی از آثار و نتایج این علم اصول است. واقع بحث این است که نمی‌شود به راحتی از کنارش عبور کرد برای اینکه ما وقتی به فقه می‌رسیم می‌بینیم اصلاً این موضوعات مستنبطه خیلی مورد بحث قرار گرفته است.

آنجا کسی که یک مقداری که با قرآن و روایات و دین آشنایی داشته باشد معروف یعنی «ما کان معروفاً إما عند الشرع و إما عند العقل»، هیچ کس نمی‌تواند بگوید یک چیزی معروف عند العرف باشد. اساساً ما وقتی می‌گوئیم یک موضوع مستنبط عرفی، عنوان «معروف» موضوع مستنبط عرفی نیست. معروف و منکر یعنی واجب و حرام، آنچه واجب است یا عقلاً یا شرعاً می‌گوئیم معروف، چون می‌خواهیم امر به آن کنیم و حتی مستحب را هم نمی‌گیرد، یعنی شما اگر کسی را امر به نماز شب کردید معلوم نیست که این مصداق امر به معروف فقهی باشد ولو نماز شب به حسب الواقع از بهترین افعال است، اما این ادله امر به معروف و نهی از منکر یعنی آن معروفی که متعلق امر قرار می‌گیرد و آن منکری که متعلق نهی قرار می‌گیرد. معروفش یعنی واجب منتهی می‌گوئیم یا واجبٌ عقلاً، یا شرعاً، منکر یعنی یا حرامٌ عقلاً یا شرعاً.

نکته قابل توجه آن است که یک سری از موضوعات اصلاً نمی‌تواند در اختیار عرف قرار بگیرد، مثل همین معروف و منکر، اصلاً کسی که می‌گوید معروف یعنی «ما کان حسناً عند العرف» این یک مرحله قبلش یک اشتباه بزرگ دارد، می‌گوئیم این معروف را چه کسی باید مطرح کند؟ البته ما اشعری نیستیم که بگوئیم «الحسن ما حسّنه الشارع و القبیح ما قبّحه الشارع»، بلکه می‌گوئیم «المعروف إما عقلاً أو شرعاً»، «ما یکون حسناً عقلاً أو شرعاً»، منتهی به حد الزامی؛ چون اگر از حد الزامی پائین بیاید نمی‌تواند متعلق امر قرار بگیرد، به عنوان الواجب نمی‌شود به او امر کرد که تو این را انجام بده. ما ادعا می‌کنیم معروف را شرع معین کرده، یعنی گفته «ما حسّنه الشرع أو العقل»، ولی «ما حسّنه العرف» نمی‌تواند معروف باشد.

ما وقتی در فقه می‌خواهیم یک حکمی را مطرح کنیم یک وقت می‌گوئیم موضوعات عرفیه تغییر پیدا کرده، شطرنح که وسیله‌ای برای قمار بوده الآن در زمان ما وسیله ورزش شده، کلب در اثر استحاله به نمک تبدیل شده، موضوع تغییر می‌کند بحثی ندارد، وقتی «اذا تغیر الموضوع تغیر الحکم»، ولی «اذا تغیّر الاستنباط العرفی»، معنا ندارد که بگوئیم حکم تغییر پیدا می‌کند، بگوئیم عرف یک زمانی اینکه ارث زن نصف مرد باشد را مطابق عدالت می‌دانسته اما الآن مطابق عدالت نمی‌داند.

ما یک بحثی داشتیم به نام مقاصد الشریعه که از یک زاویه دیگری وارد این بحث می‌شود و می‌گوییم شارع به عرف گفته ایها العرف هر چه که مطابق عدالت بود حکم من هم مطابق همان است، اگر در زمان صدر اسلام زن نصف مرد ارث می‌برد مطابق عدالت است اما هزار سال بعد حکم را برداریم، او از جهت مقاصد الشریعه است که بحث کردیم که واقعاً بنیان فقه را از بین می‌برد. مقاصد الشریعه ظاهری بسیار فریبنده و خوبی دارد اما باطناً فقه را منهدم می‌کند، ولی این یک بحث از زاویه دیگر است. اصلاً آیا فقه ما یک فقهی هست که شارع حکمش را متوقف بر استنباطات عرفی کند؟ ما در استنباطات فقیه هم می‌گوئیم یکیش مطابق با واقع است، می‌گوئیم اگر ده تا فتوا دادند یکیش مطابق با واقع است اما اینجا بگوئیم یک زمانی گفته‌اند این معروف است و طبق آن عمل بشود، یک زمانی می‌گویند این معروف نیست.

البته باید بین استنباط و تغییر موضوع هم فرق گذاشت، در باب «عاشروهن بالمعروف» که دین گفته حق مرد چیست و حق زن چیست؟ معروفی که دایره‌اش را شارع مشخص کرده، این یک احتمال است. «معروف عند کل قومٍ» احتمال دیگر است، مثلاً در ایران معاشرت به معروف با زن این است که انسان جهیزیه برایش بگیرد یا او را دکتر ببرد اما در غرب معروف این نیست، آنجا خودش باید دکتر برود و ربطی به مرد ندارد! در فرهنگ ما «عاشروهن بالمعروف» این است. آیا معروف یعنی معروف هر جایی به مقتضای خودش؟ البته یک مقدارش مربوط به بحث عرف می‌شود، اصلاً هرج و مرج فقهی لازم می‌آید، بگوئیم «عاشروهن بالمعروف» یعنی معروف در هر جا به اقتضای خودش!