در جلسه گذشته گفتیم که باید تقسیم موضوع به موضوعات شرعی و موضوعات عرفی را کنار بگذاریم و تقسیم ثلاثی است، الموضوع إما شرعیٌ و إما عرفیٌ و إما واقعیٌ. در همین بحث مرگ مغزی که آیا مرگ مغزی عنوان موت را دارد یا نه؟ موت یک امر واقعی است نه شارع بما أنه شارع برای موت یک معنای خاصی مطرح کرده (اینکه بگوئیم شارع گفته در جایی که قلب از حرکت بایستد، اما حالا که کسی مغزش کاملاً از بین رفته اما قلبش با دستگاه کار می‌کند «لیس بمیّتٍ»!) و نه یک موضوعی است که عرف بتواند اظهار نظر کند؛ زیرا عرف گاهی اوقات تسامح می‌کند و در جاهایی در فقه مسامحات عرفیه پذیرفته می‌شود. آنجا اول باید این مسئله را حل کنند که مرگ یک امر حقیقی و واقعی است، باید ببینیم آیا آن واقع محقق شده یا نه مثل سایر واقعیات.

ما به تبع مرحوم سید گفتیم در موضوعات عرفیه تقلید راه ندارد، مسئله‌ای که مرحوم سید در عروه آورده موضوعات یا شرعی است یا عرفی، بعد سید فرمود: در موضوعات مستنبطه عرفیه تقلید راه ندارد، ما هم این را قبول کردیم برخلاف بسیاری از محشین عروه، اما در موضوعات واقعیه فقیه این موضوع را کشف می‌کند.

به این مناسبت بحث استحاله را مثال زدیم و گفتیم فقها بحث می‌کنند که استحاله از مطهرات است، بین قدما و متأخرین اختلاف است که قدما فقط استحاله به نار را از مطهرات می‌دانند و متأخرین می‌گویند فرقی نمی‌کند نار یا غیر نار باشد، استحاله از مطهرات است. گفتیم از برخی عبارات استفاده می‌شود که استحاله یک عنوان عرفی است، اما از برخی عبارات مثل عبارت امام خمینی1 استفاده می‌شود که استحاله یک عنوان واقعی است، باید حقیقت یک شیء تغییر پیدا کند. اینجا هم یکی از جاهایی است که این مسئله مطرح می‌شود هل الاستحالة عنوانٌ واقعیٌ أو عرفیٌ؟

مرحوم محقق در شرایع می‌گوید: «و تطهر النار ما احالته»[1]؛ هر چه آتش آن را تغییر بدهد، آتش یک چیزی را به خاکستر تبدیل کرد این موجب طهارت او می‌شود، یا در بحث اطعمه و اشربه می‌گوید «و دواخن الاعیان النجسة طاهرةٌ»[2]؛ دود اعیان نجسه، مثلاً یک عذره‌ای را آتش بزنند دودی که از آن بلند می‌شود پاک است، «و کذا کل ما احالته النار فصیرته رماداً أو دخاناً»، البته در کتاب معتبر فرموده است: «اذا استحالت‌ الاشیاء النجسة تراباً»؛ اگر اشیاء نجس تبدیل به تراب بشود، «کالعذرة الیابسة و المیّتات ففی طهارتها ترددٌ»[3]. دلیل خواندن عبارات فقها آن است که گاهی انسان به این نتیجه می‌رسد این‌که اختلاف می‌کنند که آیا این استحاله موجب طهارت می‌شود یا نه، ریشه‌اش برمی‌گردد به این‌که آیا این استحاله‌ واقعی را ملاک قرار بدهیم یا عرفی را؟ استحاله یک موضوع واقعی است یا عرفی؟ اگر واقعی باشد در بعضی از موارد اصلاً استحاله واقع نشده است.

علامه در منتهی می‌فرماید: «الاعیان النجسة اذا استحالت فقد تطهر فی مواضع قد وقع الاتفاق علی بعضها و نحن نعدّ هاهنا»؛ در بعضی از موارد استحاله اتفاق است و در بعضی از موارد هم اختلاف است. از مواردی که اتفاق است عبارتند از: «الخمر إذ انقلب خلّاً»؛ اگر خمر تبدیل به سرکه شود «طهر اجماعاً». بالعکس در «جلود المیتة إذا دبّغت»؛ پوست میته اگر دباغی بشود؛ یعنی پشم و چربی‌اش را بگیرند و تبدیل به چرم کنند، «قال بعض الجمهور: إنها تطهر و اتفق علماءنا إلا ابن جنید علی خلافه». «النطفة و العلقة إذا تکوّنتا انساناً»؛ این نطفه نجس است و تبدیل به علقه می‌شود و آن هم خون جمع شده است و نجس است، ولی همین علقه تبدیل به مضغه و عظام و لحم می‌شود و وقتی انسان می‌شود پاک است.[4]

بنابراین اگر گفتیم استحاله امرٌ عرفیٌ این عرفاً اسمش عوض شده، یا مثلاً استخوان حیوان نجس العین را پودر می‌کنند و تبدیل به ژله می‌کنند، اگر از استخوان غیر مذکی باشد و میته بشود می‌گویند این را پودر می‌کنند و به آن موادی می‌زنند و تبدیل به ژله می‌شود، این ژله به حسب عرف اسم تغییر پیدا کرده ولی به حسب الواقع تغییر نکرده و واقعش همان است. اگر ما استحاله را واقعی بگیریم همه اینها نجس است و فرقی نمی‌کند، ژله بشود، کاکائو بشود، شکلات بشود. فقیه باید اینجا مشخص کند که آیا استحاله امرٌ واقعیٌ یا امرٌ عرفیٌ؟ برای روشن شدن مطلب، باید به دو روایت ذیل توجه نمود:

راوی از امام کاظم7 درباره گچ نپخته می‌پرسد که این گچ را که می‌خواهند بپزند با عذره که نجس العین است و استخوان میته که آن هم نجس است می‌سوزانند و پخته‌اش می‌کنند و همان گچ را در کف زمین مسجد استفاده می‌کنند. آیا می‌شود بر این سجده کرد؟ حضرت در پاسخ نوشت: این را بخواهند بپزند آب می‌ریزند یا خود نار دو عامل برای طهارت این گچ نجس است. یعنی وقتی با عذره می‌خواهند بپزند، اینجا بحث است که چطور این گچ نجس می‌شود؟ یک بیان این است که اجزاء این عذره داخل این گچ می‌شود و بعد همان را در مسجد مصرف می‌کنند،‌ امام7 می‌فرماید: اجزاءش داخل شده ولی نار این را تطهیر کرده است. وقتی این اجزاء داخل گچ می‌شود، گچ نجس می‌شود ولی آتش این گچ نجس را پاک می‌کند.

روایت دیگر راجع به خمیر است. یک خمیری که نان با آن درست کردند، «ثم علم أن الماء کان فی میته»؛ بعد معلوم می‌شود که آن آرد را در آبی ریخته‌اند که داخلش میته بوده و آب نجس بوده و این خمیر را هم نان درست کرده‌اند. امام7 می‌فرماید: «لا بأس‌ أکلت النار ما فیه»؛ نار آنچه که ما فیه است را از بین برده است. کلمه «ما فیه» ظهور در این دارد که استحاله یک امر واقعی است. روایت می‌گوید: «اکلت مافیه»، نمی‌گوید مجرد یک تغییر اسم است، بلکه یک واقعیت است.

مرحوم حاج شیخ جعفر کاشف الغطاء در کشف الغطاء می‌گوید: «و هی (یعنی استحاله) فی الحقیقة غیر مطهّرةٍ»؛ نمی‌توانیم بگوئیم استحاله مطهِّر است؛ چون این موضوع آن موضوع نجس قبلی نیست، «و إنما هی للحقیقة مغیّرةٌ»[8]؛ این مغیّر موضوع است، تبدیل به مغیّر می‌کند.

ما چند مطلب را روشن کردیم:

باز اشتباه نکنید حقایق اشیاء جنس و فصل نیست، ما می‌توانیم بفهمیم تغییر کرد، وقتی می‌گوئیم یک عذره‌ای را پای یک درختی گذاشتند و این درخت به وجود آمد و میوه شد، می‌گوئیم پاک است، الآن عذرات حیوانات نجسه را پای درخت قرار بدهند و میوه بیرون بیاید این میوه مسلم حقیقتاً با عذره فرق دارد. اینکه می‌فرماید متأثرٌ یعنی چه؟ یک واقعی است که عقل به آن می‌رسد، عقل می‌گوید این انسان است، این چوب است، این خاکستر است، این استخوان است، عقل اینها را می‌فهمد و لزومی ندارد که ما قضاوت و تسامحات عرفیه را اینجا مطرح کنیم.