ب‌.   مطلب دومی که بحث نکردیم و باقی ماند، این است که آنجایی که حرج فعلی است، انجام یک واجبی اگر بالفعل حرج باشد، اینجا لا حرج مسلم جریان دارد، منتهی کلام در این است که آیا لا حرج، حرج استقبالی را هم شامل می‌شود یا نه؟ چون در این بحث غربالگری مفروض این است که اگر این جنین ناقص الخلقه به دنیا بیاید و بعد بخواهد بماند (یعنی ده سال دیگر، پنج سال دیگر، یک سال دیگر) آن وقت مستلزم حرج است، آیا لا حرج حرج استقبالی را برمی‌دارد یا خیر؟

گفتیم که بدواً این قاعده به نظر می‌آید که عناوین ظهور در فعلیت دارد، مثلاً اگر مولا گفت «اکرم عالماً»، شامل آن کسی که آینده می‌خواهد عالم بشود نمی‌شود، «اکرم عالماً» کسی که بالفعل عالم است، یا «یجوز التقلید من المجتهد»؛ یعنی کسی که بالفعل مجتهد است، کسی که آینده می‌خواهد مجتهد بشود نمی‌شود از او تقلید کرد، این یک قانون است. آیا بر این اساس می‌توانیم بگوئیم اگر حرج فعلی بود لا حرج این را برمی‌دارد، اما اگر حرج فعلی نبود لا حرج این را برنمی‌دارد.

پس در غالب موارد نهی از منکر ممکن است بگوئیم ضرر استقبالی است؛ یعنی کسی که الآن نهی از منکر می‌شود ممکن است الآن حرفی نزند و کاری نکند ولی بعداً ضرر خودش را وارد می‌کند بر این ناهی. به هر حال، در اینجا ما هستیم و اطلاق ادله؛ یعنی این روایاتی که نهی از منکر را واجب می‌کند یکی از شرایطش این است که ناهی خوف ضرر بر خودش نداشته باشد و ما می‌گوئیم اطلاق دارد، چه ضرر حالی و چه ضرر استقبالی.

پس این ادله اطلاق دارد و در آنجا این مسئله را مطرح می‌کنند. صاحب جواهر در جلد 22 چاپ قدیم (جواهر چاپ جدید جلد 11 صفحه 271)، وقتی می‌خواهد این شرط را مطرح کند می‌گوید: «فی الحال أو المآل»، این خوف ضرر و توجه ضرر حالی باشد یا استقبالی باشد، بعد ادله را بیان می‌کند ولی اشاره به اطلاق نمی‌کند لکن برایش روشن بوده که لاضرر و لا حرج ادله‌اش اطلاق دارد. پس در باب لا ضرر فقها تصریح کرده‌اند به اینکه ضرر «اعم من أن یکون حالیاً أو استقبالیاً».

بنابراین ما بین فعلیت و تدریجی فرق می‌گذاریم و این در باب ضرر بین حالیت و استقبالیت فرقی نیست، بگوییم الآن اگر این سم را بخوری یقیناً ده روز بعد از بین می‌روی این حرام است، اما اموری که تدریجاً ضرر را در بدن انباشته می‌کند تا برسد و شاید هم نرسد، به حدی که موجب سرطان بشود این چون ضررش تدریجی الحصول است مشمول ادله‌ لا ضرر نیست.

فعلیت هم دو نوع است: یکی فعلیتی که معلول تدریجیت است که ادله از این انصراف دارد، این تدریجیت یعنی امروز مقدمه برای فردا بشود، فردا مقدمه برای پس فردا، اما فعلیتی که معلول تدریجیت نیست ولو در استقبال است مشمول ادله است. به نظر من این بیان و این تفصیل مطابق با صناعت و ادله باشد.

فقه را نباید متصل کنیم به مبانی و معیارهای اخلاقی. معیارهای اخلاقی سر جای خودش هست، مثال زیاد دارد. به هر حال «کلکم راع و کلکم مسئول»، یا خدای تبارک و تعالی از هم اعضا و جوارح انسان در قیامت سؤال می‌کند، اما به این معنا نیست که بگوئیم شما چرا به این بدن ضرر وارد کردید. آنچه فقه گفته، گفته شما می‌توانی این شیء را بخوری و خوردی، ولو 20 سال دیگر ضرر تدریجی دارد، نمی‌آیند بپرسند که چرا این را خوردی؟ فقه اجازه‌ خوردن داده ولو به خلاف واقع هم باشد. اگر بخواهیم این کار را بکنیم باب زندگی بسته می‌شود و شما باید کارتان را کنار بگذارید،‌ هر روز دم بیمارستان‌ها ببینید چه کسی بیمار است مراقبت کنید، چه کسی فقیر است مراقبت کنید، نمی‌شود این کار را کرد! البته اینها به نحو واجب کفایی بر یک عده‌ای لازم است ولی نمی‌شود اینطور صحبت کرد.