بررسي نظريه «ماده منتسبه» محقق نائيني

ما قبلا دو اشکال مرحوم محقق خوئي را ذکر کرديم و هر دو اشکال را جواب داديم. اما بايد بحث کنيم و ببينيم آيا اين نظريه صحيح است يا خير؟ راجع به اصل صحت و سقم اين نظريه مطلبي نگفتيم و وارد بحث بعدي شديم.

اشکالات نظريه محقق نائيني

نقد اول بر محقق نائيني

نقد دوم بر محقق نائيني

پس در باب تقييد، عناوين انتزاعيه،‌ التزاميه يا اصطياديه قابليت تقييد را ندارند. آنچه که در کلام موجود است صلاحيت تقييد را دارد. در اينجا «الاکرام المنتسب بالوجود» عنواني است که شما انتزاع مي‌کنيد اما يک عنوان موجود در کلام نيست. موجود؛ يا هيئت است يا ماده. بنابراين اين اشکال که به نظر مي‌رسد اشکال مهم‌تري نسبت به اشکال اوّل است بر مرحوم نائيني وارد است. مضافاً به اين دو اشکال، اين اشکال که از نظر قواعد ادبي، هيچ اديبي نمي‌گويد مقيد؛ «ماده منتسبه» است، همه ادبا قيد را قيد هيئت مي‌دانند و قبلا هم عرض کرديم که خود مرحوم نائيني هم اين را قبول دارند که از جهت قواعد ادبي، قيد، قيد براي هيئت است، منتها فرمودند از راه‌هاي ديگر ما مي‌گوييم محال است. بنابراين اين نظريه مرحوم نائيني بطلانش از نظريه شيخ روشن‌تر است.
مرحوم شيخ مي‌فرمايند قيود به ماده بر مي‌گردد،‌ اما محقق نائيني مي‌فرمايد قيود به ماده منتسبه برمي‌گردد، به نظر ما بطلان نظريه نائيني، روشن‌تر از بطلان نظريه شيخ است. وجه اين بيان، همان دليلي است که شيخ در رجوع قيد به ماده بيان مي‌فرمود. با اينکه شيخ يک فقيهي است که حتي الامکان در مقابل مشهور قرار نمي‌گيرد، اما آنچه شيخ را وادار کرد در مقابل مشهور، اين نظريه را اتخاد کند؛ إحاله به وجدان بود.
در بياني که از قول شيخ در استدلال بر اينکه قيد لبّاً به ماده بر مي‌گردد دقت کنيد؛ ايشان فرمود هر کسي که چيزي را طلب مي‌کند وجدانا، يا مطلوبش مطلق است يا مقيد. قيود بحسب الوجدان مربوط به اصل طلب نيست، طلب فعليت دارد، قيود به مطلوب و متعلق طلب بر مي‌گردد.
ما قبلا عرض کرديم اين مطلبي که شيخ از راه وجدان بيان مي‌کند، في نفسه و ابتداءً همين مطلب به ذهن مي‌رسد، اما مرحوم نائيني اين را هم نمي‌تواند بيان کند. کدام وجداني مي‌گويد اين قيد به ماده منتسبه بر مي‌گردد؟ اصلا ماده منتسبه را وجدان عمومي عقلاء درک نمي‌کند. اين يک چيز دقيقي است که با دقت نظر ايجادش کرديد و بعد مي‌گوييد همين مقيد است.

 وجدان عمومي عقلاء‌ از درک و فهم اين عنوان عاجز است. مرحوم نائيني دائم سعي مي‌کند که شيخ را با خودش موافق کند و مي‌فرمايد نظر شيخ همين است که ما بيان مي‌کنيم، و شيخ اگر فرموده رجوع به ماده،‌ مرادش ماده منتسبه است. اما روشن شد نظر مرحوم نائيني که باطل است هيچ، بطلان آن روشن‌تر از بطلان نظريه مرحوم شيخ است. بنابراين در آن بحث براي ما روشن است که قيود، همانطور که مقتضاي ظواهر قواعد ادبي است، به هيئت برمي‌گردد.

مقتضاي اصل در رجوع قيد در صورت شک

نظر مرحوم شيخ در مقتضاي اصل در صورت شک

در مقابل اطلاق شمولي،‌ اطلاق بدلي است. شيخ مي‌فرمايد اکرام که متعلق است،‌ اکرامش، اکرام بدلي است، يعني اين عنوان علي سبيل البدلية تحقق به همه افراد پيدا کرده است، علي سبيل البدليه يعني في حالة‌ الانفراد اين اکرام مطلوب است، اما في حالة‌ الانضمام ديگر مطلوبيت ندارد. يعني اين إکرام مصاديقي دارد، مثل سلام کردن، اطعام کردن، جلوي او قيام کردن و غيره. مولا جميع مصاديق را از اين عبد طلب نکرده، اکرام را طلب کرده، حال هر کدام از اين مصدايق مي‌خواهد باشد. علي سبيل البدليه، يعني هر کدام اگر آمد، في حالة‌ الانفراد، مطلوب نظر مولا است و نياز نيست انضمام به مصداق ديگر پيدا کند.

آنگاه مرحوم شيخ فرموده اگر اين قيد را به ماده برگردانيم، اطلاق بدلي از بين مي‌رود، اگر قيد را به هيئت برگردانيم اطلاق شمولي از بين مي‌رود. پس ما در يک دو راهي هستيم، يک راه اينکه اطلاق شمولي را حفظ کنيم، و اطلاق بدلي را از بين ببريم، راه دوّم عکس اين است. مي‌‌فرمايند همانطور که در دوران بين عام و مطلق، دوران عام ترجيح دارد، در دوران بين اطلاق شمولي و اطلاق بدلي، اطلاق شمولي مقدم است و بايد آن را حفظ کنيم و قيد را قيد اطلاق بدلي قرار دهيم. اين خلاصه نظريه شيخ بود که ديروز هم عرض کرديم.
شما جواب مرحوم آخوند را ببينيد، و در اين بحث به کتاب تنقيح الاصول امام(رضوان الله عليه) جلد دوّم،‌ صفحه 39 مراجعه کنيد تا بحث را دنبال کنيم.