بحث در فرمایش محقق خوئی در مقابل فرمایش مرحوم آخوند است. در این رابطه، محقق خوئی چند مطلب را در تعلیقه بر کلمات مرحوم آخوند فرمود. ایشان معتقد است اولاً کلام آخوند هم بنا بر مبنای مشهور و هم بنا بر مبنای صحیح در حقیقت انشاء تمام نیست. مبنای محقق خوئی در حقیقت انشاء این است که انشاء عبارت از ابراز اعتبار نفسانی است. مبنای مشهور نیز این است که انشاء عبارت از ایجاد المعنی باللفظ است. در هر صورت، مستعمل فیه در خبر با مستعمل فیه در انشاء متفاوت است. اگر جملۀ خبری در همان معنای خبری استعمال شده باشد، دیگر ابراز اعتبار نفسانی معنا ندارد. بنابراین استعمال جمله‌ی خبری در اخبار لکن به داعی انشاء یک نوع تناقض است.

باید در امت اسلامی نیز یک بیداری ریشه‌دار و عمیقی به وجود آید. بعضی از امت اسلامی باید از سهل‌انگاریهایی که دارند، از برقراری ارتباطات اقتصادی با این رژیم که در بعضی موارد متاسفانه مشاهده می‌شود دست بردارند و یکپارچه و متحد شوند. امیدواریم ان‌شاءالله روزی چنین هدفی محقق شود و کشورهای اسلامی، امت اسلامی را شکل دهند، همچنان‌که به فرموده‌ی رهبری معظم، این مهم‌ترین هدفی است که پیامبر برای آن تلاش کرده است. ان‌شاءالله مسلمانها، اعم از شیعه و سنی با یکدیگر متحد شده و قدرت خودشان را در مقابل ستمکاران عالم نشان دهند.

به نظر می‌رسد نقد محقق خوئی تام نیست، گرچه به ظاهر نشان می‌دهد که نقدی فنی بر آخوند ایراد کرده است. در دفاع از آخوند باید گفت لبّ کلام ایشان این است که جمله‌ی خبری در معنای خبری استعمال شده است و به داعی انشاء، یعنی به لحاظ مستعمل فیه اصلاً دلالت بر انشاء نمی‌کند. بله، اگر گفته می‌شد که مدلول جمله، ولو مجازاً، عبارت از انشاء است، دراینصورت با مدلول خبر تنافی داشت. مشهور قدماء قبل از آخوند قائل بودند که مستعمل فیه جمله همان انشاء است، لکن از نظر آخوند این جمله در همان معنای خبری استعمال شده است و داعی از استعمال که از مستعمل فیه خارج است انشاء می­باشد. پس جمله در انشاء استعمال نشده است تا نقد آقای خوئی وارد باشد.

بیان مطلب این است که اگر جمله‌ی خبری در معنای خبر استعمال شده است لکن به داعی انشاء، پس این جمله از حقیقت خود خارج شده است. حقیقت جمله‌ی خبری این است که در مدلول خبری و به داعی اخبار استعمال شود. حال که به داعی اخبار استعمال نشده است، دواعی متعدد دیگری در آن محتمل است و هنگامی که دواعی متعدد در میان باشد و قرینه‌ای بر هیچ کدام از دواعی اقامه نشود، جمله مجمل خواهد شد. همین اجمال است که سبب گشته بعضی همچون محقق نراقی قائل شوند جمله‌ی خبری در مقام انشاء دلالت بر طلب دارد ولی دال بر طلب وجوبی نیست.

اما اشکال کلام آقای خوئی این است که اولاً مرحوم آخوند داعی را انشاء دانسته است و لکن با قرینه، یعنی جمله‌ی خبری در مقام انشاء با قرینه به داعی انشاء استعمال شده است و لذا هیچ اجمالی محقّق نخواهد شد. وقتی زراره از امام می‌پرسد «هل یعید صلاته؟» و امام در جواب می‌فرماید «یعید صلاته»، همین قرینه می‌شود بر اینکه داعی از استعمالِ «یعید»، انشاء بوده است. ثانیاً اینکه بزرگانی مثل مرحوم نراقی دلالت جمله بر طلب وجوبی را نپذیرفته‌اند با اینکه دلالت آن بر طلب را قبول دارند مناسبتی با فرمایش آقای خوئی ندارد.

و بكلمة أخرى ان المصحح لاستعمال الجمل الخبرية الفعلية في معناها بداعي الطلب و البعث ان كان تلك النكتة فالمفروض انها مشتركة بين كافة الجمل الخبرية من الاسمية و الفعلية، فلا خصوصية من هذه الناحية للجمل الفعلية فاذن ما هو النكتة لعدم جواز استعمالها في مقام الإنشاء دونها. و أن كان من جهة ان هذا الاستعمال استعمالا في معناها الموضوع له و المستعمل فيه غاية الأمر الداعي له قد يكون الاعلام و الاخبار، و قد يكون الطلب و البعث، فلا تحتاج صحة مثل هذا الاستعمال إلى مصحح خارجي، فان كانت النكتة هذا لجرى ذلك في بقية الجملات الخبرية أيضاً حرفاً بحرف، مع انك قد عرفت عدم صحة استعمالها في مقام الطلب و الإنشاء. و من ذلك يعلم ان المصحح للاستعمال المزبور خصوصية أخرى غير تلك النكتة و هي موجودة في خصوص الجمل الفعلية من المضارع و الماضي إذا وقع جزءاً في الجملة الشرطية، و لم تكن موجودة في غيرها، و لذا صح استعمالها في مقام الطلب دون غيرها حتى مجازاً فضلا عن ان يكون الاستعمال حقيقياً.[3]