در بحث منصب تشریع برای پیامبر و ائمه (علیهم السلام) آیات و روایات مربوطه بیان شد. در روایات متعددی ملاحظه شد که خود ائمه نیز برای اثبات این منصب به آیات قرآن تمسک کرده‌اند. در بعضی از آیات از پیامبر تعبیر به «الرسول» شده است، لکن این عنوان مستلزم این نیست که ایشان تنها به عنوان تبلیغ از خدا احکام را بیان می‌کنند. اعطاء منصب تشریع به این ذوات مقدسه تنها برای تکریم آنها نبوده است، بلکه این تفویض متناسب با مسئله‌ی خاتمیت دین اسلام نیز می‌باشد. اکمال دین که در قرآن آمده است به معنای جعل امام با قوّه‌ی قدسیه‌ای است که در ایشان نهاده شده است. اینکه در بعضی روایات، پس از بیان بعضی از تشریعات پیامبر آمده است که «فأجاز اللّه ذلک» به این معنا نیست که تشریعات پیامبر نیاز به اجازه‌ی خداوند دارد و الا این معنا با امر به «فخذوه» در آیه متناسب نیست. این تعبیر از باب تشریف و استحکام دستور در ذهن مخاطب و تثبیت منصب تشریع پیامبر است.

ممکن است گفته شود که بعضی آیات قرآن کریم موهم این معناست که منصب تشریع برای پیامبر و ائمه ثابت نیست. این آیات را به اجمال مطرح کرده و به نقد و بررسی آن می‌پردازیم.

ظاهر این آیه دلالت می‌کند که پیامبر جز از طریق وحی سخن نمی‌گوید و از روی هوی و هوس نطق نمی‌کند. دو نکته در این آیه وجود دارد: اوّلاً «ما» در «مَا يَنْطِقُ» نافیه است، یعنی ایشان از روی هوی نطق نمی‌کند. ثانیاً «إِنْ هُوَ إِلَّا» مفید حصر است و به این معناست که جز وحی چیز دیگری وجود ندارد. بنابراین، نتیجه این است که هر آنچه پیامبر به عنوان تشریع بخواهد بیان کند باید قبلاً از خدا دریافت کند و سپس آن را ابلاغ نماید. لذا چه بسا توهّم شود که مفاد این آیه با مدّعای ما که اثبات منصب تشریع بود سازگاری ندارد.

جواب سوم این است که منصب تشریع را هم خدا در اختیار رسول خود قرار داده است و این یک نور قدسی الهی است که خدا منبع آن را به پیامبر عطاء کرده است و لذا آنچه را که پیامبر تشریع می‌کند امر الهی است. پس وقتی پیامبر از منصب تشریع خود امر و فرمانی صادر کرد همان امر خداست. ازاین‌رو در روایت تعبیر شد که «فأجاز اللّه ذلک»، و در توضیح آن گفتیم که این عبارت به این معنا نیست که تشریع پیامبر بدون اجازه‌ی خدا فعلیّت ندارد، بلکه به این معناست که وقتی پیامبر امر و نهی می‌کند یعنی خدا امر و نهی کرده است. بنابراین، منصب تشریع هیچ منافاتی با آیه‌ی «وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ» ندارد. تمام تشریعات پیامبر به اذن اللّه است و تعلیمٌ من اللّه به نحو کلّی است. لازم نیست که تمام تفصیلات احکام را خداوند بیان کند و پیامبر با آن قوّه‌ای که به او عطاء شده است آنها را صادر می‌کنند. لذا در ادامه‌ی آیات آمده است «عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَىٰ».[5]

در بعضی آیات تعبیری وارد شده است که موهم این معناست که گویا پیامبر جز تبلیغ وظیفه‌ی دیگری نداشته است. بعضی از این آیات عبارتند از: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ»،[6] «وَإِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ».[7] مضمون آیات این است که آنچه پیامبر می‌گوید ابلاغ از ناحیه‌ی خدا به مردم است.

پس اعراض و تکذیبی که کفار نسبت به پیامبر داشتند در احکام فرعی مثل نماز و روزه نبوده است، بلکه در کلیّات دین بوده است و آنها منکر این بوده‌اند که پیامبر از جانب خدا مأموریت یافته است. اصل این مطلب که خدا واحد است و مبدأ و معادی وجود دارد مورد انکار آنها واقع شده است و این امور را دروغ می‌پنداشتند. بنابراین، تعبیر به ابلاغ و بلاغ در آیه را هم باید در همان کلیّات دین معنا کرد و این منافاتی با منصب تشریع ندارد.

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ».[10] ممکن است گفته شود منصب تشریع نیز مصداق دروغ بستن به خداست.

«وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ» به این معناست که اگر پیامبر که اشرف مخلوقات نزد خداست به او نسبت خلاف و دروغی بدهد، به این معنا که خداوند چیزی نگفته است و پیامبر سخنی را به او نسبت دهد، در اینجا خداوند تهدید می‌کند که رگ قلب او را قطع می‌کنیم، ولو پیامبر خدا باشد.[11] بنابراین مضمون آیه این است که اگر خدا چیزی را به عنوان قرآن نفرموده است و پیامبر به عنوان قرآن بیان کند، آن تهدید محقّق خواهد شد. اما تشریع یک قوّه‌ی قدسیه‌ی الهی است که خدا به پیامبر داده است. البته در بعضی موارد هم پیامبر منتظر رسیدن وحی از طریق جبرئیل می‌شد تا مردم مثل پیروان حضرت عیسی گرفتار شرک نشوند، کم اینکه نظیر این مطلب برای بعضی از غلات در زمان امام عسکری (علیه السلام) واقع شد. پس انتظار وحی برای نفی توهّم کسی است که برای رسول اللّه استقلال قائل است و این منافاتی با منصب تشریع ندارد.

[1]. نجم: 1-4.
[2]. ‏محمد بن على‏ ابن بابويه، الأمالي‏ (تهران: كتابچى‏، 1376)، 584.
[3]. حشر: 7.
[4]. ‏محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار (بیروت: دار إحياء التراث العربي‏، 1403)، ج 24، 323.
[5]. نجم: 5.
[6]. شوری: 48.
[7]. عنکبوت: 18.
[8]. بقره: 256.
[9]. همان.
[10]. الحاقة: 44-46.
[11]. این آیات باید مورد توجه طلّاب قرار گیرد. اگر چیزی که به عنوان دین نیست و طلبه‌ای آن را به عنوان دین مطرح کند، چنین تهدیدهایی به دنبال آن است.
[12]. یونس: 15.