قسم چهارم استطاعت، استطاعت سربی است. تا به حال سه قسم را بیان کردیم: استطاعت مالی، استطاعت بدنی، استطاعت زمانی، ادله‌ و مسائلش را ملاحظه فرمودید. قسم چهارم استطاعت سربی است؛ یعنی شخص در صورتی مستطیع است که تخلیة السرب باشد.

«تخلیة السرب» یعنی هیچ مانعی برای انجام این عمل نیست حتی خوف راه، معمول فقها تخلیة السرب را مطرح کردند و بعد مواردی را به «تخلیة السرب» ملحق کرده و گفته‌اند: سرب یعنی این‌که در این راه که برای حج می‌خواهد برود مانعی نباشد: «أن لا یکون فی الطریق مانعٌ لا یمکن معه الوصول إلی المیقات أو إلی اتمام الاعمال». بعد می‌گویند: «و کذا»، حتی در عبارت امام خمینی(قدس سره) این‌گونه آمده است: «و کذا لو کان خائفاً علی نفسه أو بدنه أو عرضه أو ماله و کان الطریق منحصراً فیه»، یک راهی است که اگر در این راه بخواهد برود خوف جانش را دارد، خوف بر مالش دارد، این را ملحق به «تخلیة السرب» کردند.

دلیل بر مسئله این‌که تخلیة السرب قید برای استطاعت است عبارت است از روایات فراوانی که استطاعت در خود آیه را معنا کرده است؛ یعنی از امام (علیه السلام) سؤال کردند «من استطاع إلیه سبیلاً» و استطاعت سبیلیه به چه معناست؟ حضرت می‌فرمایند: استطاعت سبیلیه یعنی کسی که زاد و راحله دارد، صحة البدن دارد، تخلیة السرب هم دارد.^[5]

هم مرحوم سید در عروه مسئله 63 و هم مرحوم امام در تحریر می‌فرمایند: «و الاستطاعة السربیه بأن لا یکون فی الطریق مانعٌ لا یمکن معه الوصول إلی المیقات»؛ یک مانعی که امکان وصول میقات با آن مانع وجود ندارد، «أو إلی تمام الاعمال و إلا لم یجب »، اما اگر کسی بتواند مانع را برطرف کند آن هم بسهولةٍ نه بمشقةٍ و بحرجٍ، واجب نیست؛ یعنی اگر کسی استطاعت سربیه نداشت حج بر او وجوب پیدا نمی‌کند.

مرحوم والد ما به این جهت توجه داشتند که این «و کذا» به چه ملاکی است؟ ملاک الحاق چیست؟ آیا می‌خواهند همان عنوان تخلیة السرب را شامل صورت خوف قرار بدهند یا نه، این یک عنوان دیگری است. ایشان می‌فرماید: این اصلاً عنوان دیگری است و ربطی به تخلیة السرب ندارد، ولی حکماً ملحق به تخلیة‌السرب است. تخلیة السرب یعنی «عدم وجود المانع من الوصول إلی المیقات» که یک چیز است و خوف بر نفس یا مال یا عرض نیز مسئله دیگری است و اینها دو چیز است، منتهی اینجا وحدت حکمی دارد.

اولین اشکال آن است که چرا تخلیة السرب را طوری معنا نکنیم که شامل خوف هم بشود؟! اصلاً می‌گوئیم تخلیة السرب کنایه از عدم المانع است، حتی وقتی گفتیم «فلانٌ واسع السرب» یا «واسع القلب»؛ یعنی هیچ پریشانی و نگرانی ندارد. ائمه(علیهم السلام) کنایه آوردند می‌گویند این تخلیة السرب باشد؛ یعنی هم مانعی به حسب خارجی نباشد و هم این‌که خودش هیچ پریشانی و خوفی نداشته باشد. البته بعداً خواهیم گفت مراد از خوف، خوف عقلائی است نه مجرد احتمال بی‌جهت، مثل این‌که الآن کسی می‌گوید من بخواهم مکه بروم خوف این را دارم که کرونا بگیرم «هذا خوفٌ و احتمالٌ عقلائیٌ»، چه اشکال دارد که ما تخلیة السرب را این‌گونه معنا کنیم تا شامل این مورد نیز بشود.

نکته قابل توجه آن است که این مسئله اتفاقی است و همه این را قبول دارند که اگر کسی پول دارد و سالم هست و قوت هم دارد، اما خوف عقلائی بر جانش دارد، بهترین مثال در زمان ما مثال کروناست که می‌گوید من خوف دارم که بروم کرونا بگیرم، خوف اینکه آدم در یک مجلسی که صد نفر هستند این خوف برایش عقلائی است، چه برسد به جایی که ده‌ها هزار نفر هستند اتفاق بر این است که در این صورت حج واجب نیست. اصل عدم الوجوب محل بحث نیست، لکن اختلاف وجود دارد که این حکم آیا حکمٌ واقعیٌ؟ یعنی بگوئیم «لا یجب» برای این آدم واقعاً، مثل این‌که کسی خوف ضرر جانی در روزه‌ ماه رمضان دارد.