در بحث وضع استعمالی بیان شد که دو اشکال از لحاظ ثبوتی وجود دارد. اشکال اول اجتماع دو لحاظ آلی و استقلالی بود که گفتیم این اشکال به دو بیان ذکر شده‌است. در بیان اول مرحوم نائینی (ره)  متعلق لحاظین را لفظ قرار داد که از این بیان جواب داده شد. بیان دوم مربوط به مرحوم اصفهانی (ره)  بود که مقداری از آن را ذکر نمودیم.

ایشان در ادامه از اشکال پاسخ داده و می‌فرماید: پاسخ از این اشکال طبق مبنای ما که حقیقت که وضع را اعتبار می‌دانیم واضح است؛ به این بیان که واضع قبل از استعمال، تخصیص لفظ را به معنای مذکور اعتبار نموده و آن‌را بنا می‌گذارد و در مرحله بعد آن‌را استعمال می‌کند. پس قبل از استعمال مقصود از حکایت، لحاظ استقلالی و در استعمال مقصود از حکایت، لحاظ آلی است.

مرحوم صاحب منتقی الاصول (ره)  بیان مرحوم اصفهانی (ره)  به طریقه‌ای دیگر ذکر نموده‌اند که به نظر ما صحیح نیست. ایشان کلام مرحوم اصفهانی (ره)  را به گونه‌ای تبیین نموده‌است که از‌ آن تعدد مرحله استفاده می‌شود.

ایشان در ادامه همان جوابی که پیش از این از مرحوم عراقی (ره)  و مرحوم امام (ره)  نقل نمودیم را بیان و می‌فرماید: این جواب تام است. اما جوابی که مرحوم اصفهانی (ره)  ذکر نموده‌اند را نمی‌پذیرند چون با تعدد مرحله، اشکال مرتفع نخواهد شد.^[2]

تا اینجا یک اشکال را به دو بیان ذکر نموده و از هر دو پاسخ دادیم؛ یعنی اجتماع لحاظین محقق نمی‌شود چون یا مسئله طبیعی و فرد به میان خواهد آمد کما این‌که مرحوم عراقی(ره) ، مرحوم امام(ره) ، مرحوم صاحب منتقی الاصول(ره)  و جمعی دیگر این راه را پذیرفته‌اند. یا مسئله تسبب و عدم تسبب را مطرح نمايیم کما این‌که مرحوم اصفهانی (ره)  چنین نظری داشتند.

مرحوم اصفهانی (ره)  در پاسخ از اشکال مذکور می‌فرماید: هر لفظی که برای معنای حقیقی وضع شود و به اعتبار وضع، تعیّن در معنای حقیقی داشته باشد، طبق قانون «مناسبُ المناسب مناسبٌ» تعیّن در معنائی که مناسب با معنای حقیقی نیز دارد.

این جواب نیز در کلام مرحوم صاحب منتقی الاصول (ره)  موجود ست که ظاهراً به نظر می‌رسد به درستی نقل نشده‌است.

مرحوم آخوند (ره)  در مورد وضع استعمالی فرمود: مانعی وجود ندارد که وضع استعمالی نه استعمال حقیقی و نه استعمال مجازی باشد. حقیقی نیست چون قبلاً موضوع له نداشته‌است تا لفظ در آن موضوع له استعمال شود. مجازی نیست چون قبلاً موضوع له وجود نداشته است تا تصور علاقه میان معنای حقیقی و مجازی ممکن باشد.

ایشان در ادامه می‌فرماید: طبق تحقیق ما که استعمال مقدمه وضع و استعمال کننده در استعمال لازم آن که وضع است را اراده می‌کند، اشکالی وجود ندارد که وضع مقارن با استعمال محقق شود لذا استعمال حقیقی است. در استعمال حقیقی دلیلی وجود ندارد که وضع زماناً مقدم بر استعمال باشد. اما اگر وضع مؤخر از استعمال باشد صحیح نیست.^[6]

---

[1] ـ «و التحقيق: أن إنشاء الوضع حقيقة- بمعنى جعل اللفظ بحيث يحكي بنفسه بجعل لازمه، و هو جعله حاكيا فعلا بنفسه- معقول. فالحكاية و إن كانت مقصودة و ملحوظة آليّا في الاستعمال، إلا أنها مقصودة بالاستقلال في مرحلة التسبّب إليها بإنشاء لازمها و جعله، فتدبر. و أما على ما عرفت- من أن حقيقة الوضع نحو اعتبار من الواضع- فيكفي في حصول الاختصاص مجرد سبق الاستعمال بالبناء على اختصاص اللفظ بالمعنى، و هو و إن كان خفيف المئونة- بل أخفّ مئونة من قصد حصوله بالاستعمال؛ حيث إنه لا حاجة إلى التسبّب إلى حصوله بوجه من الوجوه- إلا أنه يحتاج إلى دليل.» نهاية الدراية في شرح الكفاية، ج‏1، ص: 86.