جلسه گذشته در بحثِ تغایر و اتحاد طلب و اراده میان سه مقام فرق گذاشتیم و توضیح هر یک را از منظر محقق اصفهانی از نظر گذراندیم. این سه مقام که عبارتند از نزاع لغوی، اصولی و کلامی، در کلام آخوند به صورت جدا از هم مطرح نشده است. در نهایت گفته شد که این نزاع یک نزاع صرفا لفظی نیست و راهی به اصلاح بین طرفین نزاع نیست از آنجا که ریشۀ آن به بحث کلام نفسی بازگشت می­کند. در پایان این سوال مطرح شد که اگر کسی قائل به تغایر میان طلب و اراده شود، آیا لزوما قائل به کلام نفسی هم خواهد بود یا خیر. جواب این است که هیچ ملازمه منطقی میان این دو سخن وجود ندارد.

به نظر می­رسد این حرف درست نیست؛ یعنی هر کسی که کلام نفسی را می­پذیرد حتما باید تغایر را هم بپذیرد اما عکس این قضیه درست نیست، یعنی اگر کسی قائل به تغایر شد اینطور نیست که حتما کلام نفسی را بپذیرد.

یعنی هر علمی که در نفس موجود است این نفس است که آن را ایجاد کرده است اما این بدان معنا نیست که اگر مولی از عبدش طلبی دارد دیگر اراده­ای وجود ندارد. یک فرق بین کلام محقق نائینی و محقق اصفهانی این است که محقق نائینی طلب را مُظهر و مُبرز اراده می­داند و اما محقق اصفهانی می­فرماید ممکن است در جایی طلب وجود داشته باشد اما اصلا اراده نفسانی هم نباشد، اگرچه در جایی که اراده باشد، طلب مُظهر آن است. این فرق در کلام این دو وجود دارد. اما اصل تغایر میان طلب و اراده را هر دو قبول دارند و اینکه طلب از افعال نفس است و اراده از کیفیات نفسانی. محقق اصفهانی برخلاف فلاسفه قائل نیست که هر چه نفس دارد از اوصاف و کیفیات نفس است. نفس غیر از کیفیات نفسانی، یک دسته افعالی نیز دارد. محقق نائینی هم همین مطلب را می­گوید که نفس علاوه بر کیفیات، افعال هم دارد. یعنی در نفس انسان دو حیطه وجود دارد: یکی حیطۀ کیفیات و یکی حیطه افعال.

وجود اراده یک وجود نفسانی و صفت و کیفیتی از کیفیات نفس است اما اراده یک ماهیتی دارد که این ماهیت قابلیت تعلق انشاء را دارد. کما اینکه اراده یک وجود لفظی و یک وجود کتبی دارد، همچنین می­تواند یک وجود انشائی داشته باشد. لذا مرحوم آیت الله فاضل بیان استاد بزرگوار خود[7] را قبول نمی­کنند و آن را مواجه با اشکال می­دانند.