فرمایش محقق اصفهانی در حقیقت انشاء را در چند جلسه مورد بررسی قرار دادیم که چند مطلب از آن به دست آمد. طبق نظر ایشان، اگر بگوییم انشاء عبارت از ایجاد المعنی باللفظ است، ظاهرش غیر معقول است و باید گفت مراد این است که لفظ، وجود تنزیلی معناست، یعنی معنا در حاقّ لفظ وجود دارد و وجودات الفاظ عین وجودات معانی خواهند بود در نفس الامر. محقق اصفهانی در تفسیر کلام آخوند فرمود معقول نیست که بگوییم وجود انشائی نوع پنجمی از وجود است، بلکه انشاء در همان مقولۀ لفظ باید معنا شود. بنابراین فرق بین اخبار و انشاء در قصدی است که متکلم دارد. اگر تنزیل لفظ منزلة المعنی را به قصد حکایت بگوید، اخبار است و الا اگر آن تنزیل را به قصد تحقق نسبتی در عالم خارج بگوید، انشاء است. بنابراین انشاء چیزی را در نفس ایجاد نمی­کند تا به این وسیله کسی بخواهد کلام نفسی را اثبات کند. از طرف دیگر، اینکه بعضی گفته­اند انشاء همان اظهار اراده است[1] کلام درستی نیست؛ چرا که اگر موضوع له انشاء، اظهار اراده باشد، دراینصورت نسبت انشائی نخواهیم داشت و کلام، یصح السکوت علیه نخواهد بود.

مرحوم آخوند در کتاب فوائد – همانطور که قبلاً نقل کردیم – در توضیح نفس الامر می­گوید این قید به این معناست که وجود معنا مجرد یک امر فرضی نیست، یعنی وقتی می­گوییم لفظ موجد معناست در نفس الامر، نه اینکه وجود معنایی را فرض کنیم، بلکه این معنا در نفس الامر موجود است.[4] این در حالی است که مرحوم اصفهانی در تحلیل خود، نفس الامر را به ذات الشیء معنا کرده­اند. این تحلیل با رأی مرحوم آخوند سازگار نیست. درحالیکه خود ایشان نفس الامر را معنا کرده­اند، محقق اصفهانی به نحو دیگری تفسیر کرده است. از این جهت می­گوییم گرچه محقق اصفهانی بر غیرمعقول بودن تفسیر ظاهری از کلام آخوند برهان آورده است، لکن نمی­توان کلام آخوند را بر نظریۀ تنزیل حمل کرد و این تفسیر از کلام آخوند بسیار بعید است.