یکی از شبهات مهم درباره جبر این است که آیا اراده انسان در انجام افعال، مسبوق به اراده ازلی خداوند است یا نه؟ اگر چنین باشد، جبر لازم می‌آید و تکلیف، پاداش و عقاب بی‌معنا خواهد شد. اما اگر اراده انسان به اراده دیگری وابسته باشد، تسلسل رخ می‌دهد که غیرقابل‌پذیرش است. این مسئله مورد بررسی اندیشمندان بزرگی چون آخوند خراسانی، محقق اصفهانی، محقق نائینی، میرداماد، محقق حائری، محقق بروجردی و امام خمینی قرار گرفته است. محقق اصفهانی معتقد بود که معیار فعل ارادی آن است که از اراده صادر شود و از هر جا که آمده باشد، مهم آن است که تابع اراده است. او این قاعده را به فعل الهی نیز تعمیم داد، اما مشکل اصلی اینجا باقی می‌ماند که این اراده از کجا آمده است؟ اگر از خدا باشد، جبر لازم می‌آید و اگر به اراده دیگری نیاز داشته باشد، تسلسل رخ می‌دهد. امام خمینی (ره) با یک دیدگاه فلسفی دقیق، این مشکل را حل کرده‌اند. ایشان بیان می‌کنند که نفس انسان یک حقیقت مجرد است و مجرد، معالیل خود را در ذاتش دارد. همان‌طور که تصورات ذهنی نیاز به علت بیرونی ندارند و با یک توجه ایجاد می‌شوند، خلق اراده نیز توسط خود نفس انجام می‌شود. نفس، فاعل بالتجلی است، یعنی بدون نیاز به علت خارجی، خود اراده را می‌آفریند. بنابراین، اراده انسان نیازی به اراده‌ای پیشین ندارد و این مشکل جبر و تسلسل را حل می‌کند. برتری دیدگاه امام خمینی (ره) در این است که مشکل نیاز اراده به علت را رفع کرده و توضیح می‌دهد که محدودیت‌های اراده انسانی به بدن مادی مربوط است، نه به ذات نفس. این نظریه با آیات و روایات نیز مطابقت دارد و تبیین جامع‌تری از مسئله جبر و اختیار ارائه می‌دهد.

یکی از مسائل مهم کلامی و فلسفی که در تفکر شیعه امامیه جایگاه ویژه‌ای دارد، نظریه امر بین الامرین است. این نظریه، نه قائل به جبر مطلق است که انسان را مجبور محض بداند و نه به تفویض مطلق که انسان را کاملاً مستقل از اراده الهی تصور کند.

مشکل تفویض: این دیدگاه، سلطنت و ربوبیت مطلق الهی را نفی می‌کند، زیرا اگر افعال انسان کاملاً مستقل از اراده خداوند باشد، نوعی محدودیت برای قدرت و حاکمیت الهی تصور شده است. از این رو، عقل حکم می‌کند که نه جبر قابل پذیرش است و نه تفویض؛ بلکه باید نظریه‌ای باشد که هر دو اشکال را برطرف کند.

بر اساس روایات امامیه، نظریه امر بین الامرین مورد تأکید ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) بوده است. در حدیثی معروف، امامان فرموده‌اند: «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ [بَلْ‏] أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْن‏».[1] این بیان، نه‌تنها یک دستور تعبّدی محض نیست، بلکه تأییدی بر حکمی عقلی و برهانی است. حتی اگر چنین روایاتی وجود نداشتند، عقل خود به‌تنهایی ما را به این نتیجه می‌رساند که باید راه سومی وجود داشته باشد. بنابراین، این روایات در حقیقت ارشاد به یک حقیقت عقلی و فلسفی هستند، نه صرفاً یک آموزه دینی تعبّدی.

مسئله امر بین الامرین، که جایگاهی بنیادین در کلام و فلسفه شیعه دارد، مورد توجه و تبیین متفکران بزرگی همچون امام خمینی (ره) و آیت‌الله خویی (ره) بوده است. اکنون باید بررسی کنیم که آیا تفاوت جوهری میان دیدگاه این دو بزرگوار وجود دارد یا خیر.

در روایتی مشابه، حسن بن علی بن وشا از امام رضا (ع) درباره تفویض سؤال می‌کند. امام در پاسخ می‌فرماید خداوند بزرگ‌تر از آن است که اختیار کامل را به بندگانش واگذار کرده باشد. وقتی سائل می‌پرسد آیا معنای این حرف، جبر است، امام می‌فرماید: خداوند عادل‌تر و حکیم‌تر از آن است که بندگان را بر گناه مجبور کند و سپس آنان را عذاب دهد. پس امام رضا (ع) نتیجه‌گیری می‌کند که خداوند می‌فرماید: من از تو به حسناتت سزاوارترم، یعنی کارهای نیک به سبب توفیق الهی انجام می‌شوند. و تو از من به بدی‌ها سزاوارتری، یعنی گناهانت از سوء اختیار خودت نشأت می‌گیرد، نه اینکه از سوی خداوند بر تو تحمیل شده باشد. تو گناهان را با نیرویی که من در وجود تو نهاده‌ام انجام می‌دهی، یعنی خداوند ابزار و قدرت را داده، اما نحوه استفاده از آن را به اختیار خود انسان واگذار کرده است.

نکته‌ای که در تحلیل روایات باید به آن توجه کرد، این است که روایات اهل‌بیت (ع)، صرفاً یک مسئله تعبدی را بیان نمی‌کنند، بلکه در حقیقت به یک حکم عقلی ارشاد می‌نمایند، یعنی اگر حتی این روایات نیز وجود نداشتند، عقل خود به ضرورت وجود راه سومی میان جبر و تفویض حکم می‌کرد؛ زیرا جبر، مستلزم ظلم به بندگان و نقض عدالت الهی است. تفویض، مستلزم سلب حاکمیت خداوند بر مخلوقات و نفی توحید در ربوبیت است. بنابراین، عقل حکم می‌کند که راه سومی باید وجود داشته باشد که هم اراده خداوند را در نظر بگیرد و هم اختیار انسان را اثبات کند.

در یک جمع‌بندی، می‌توان گفت که آیت‌الله خویی (ره) بر جنبه فقهی و کلامی این مسئله تمرکز دارند و امر بین الامرین را به نحوی تبیین می‌کنند که با آیات و روایات قابل انطباق باشد. امام خمینی (ره) با تحلیل فلسفی عمیق‌تر، به بررسی ماهیت فاعلیت انسان پرداخته و تبیینی از اختیار انسان ارائه می‌کنند که به مبانی هستی‌شناسی و فلسفه‌ی نفس مرتبط است. بنابراین، می‌توان گفت که این دو دیدگاه از لحاظ جوهری کاملاً متضاد نیستند، بلکه امام خمینی (ره) یک تبیین فلسفی دقیق‌تر از همان حقیقتی ارائه می‌کنند که آیت‌الله خویی (ره) در قالب‌های روایی و کلامی بیان کرده‌اند.

ولعلّه إليه أشار في قوله - وهو الحقّ -: «وَ مٰا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لٰكِنَّ اَللّٰهَ رَمىٰ‌»[6] حيث أثبت الرمي من حيث نفاه فقال: «رميت وما رميت»، فإنّ الرمي كونه منه لم يكن بقوّته واستقلاله بل بقوّة اللّٰه وحوله، وقوله: «وَ مٰا تَشٰاؤُنَ إِلاّٰ أَنْ يَشٰاءَ اَللّٰهُ‌»[7] فأثبت المشيّة للّٰه‌من حيث كونها لهم، لا بأن يكون المؤثّر مشيّتين أو فعلين بالاشتراك بل بما أنّ مشيّة الممكن ظهور مشيّته تعالى وعين الربط والتعلّق بها.[8]

تفویض یعنی موجودات ممکن، مستقل در فاعلیت باشند که این امر محال است، زیرا هیچ موجود ممکنی استقلال در ایجاد و فاعلیت ندارد. جبر یعنی خداوند فاعل را از تأثیرگذاری خلع کند که این نیز محال است، زیرا فاعل بودن از لوازم وجود ممکنات است. در نتیجه امر بین الامرین نفی استقلال از ممکنات است، اما نه نفی فاعلیت آن‌ها.

سائر موجودات، روابط محضه‌اند و وجود آن‌ها عین فقر و تعلق است. تمام موجودات ممکن، در عین اینکه دارای فاعلیت‌اند، اما استقلال در فاعلیت ندارند. در عالم وجود، هیچ فاعل مستقلی جز خدای متعال وجود ندارد. همه‌ی اشیا عین ربط به خدای متعال هستند و هیچ‌گاه از او استقلال وجودی ندارند. بنابراین، افعال انسان نیز در عین اینکه به خود او منتسب‌اند، به خداوند نیز مستندند.

اگر کسی حقیقت ربط محض را درک کند، می‌فهمد که افعال انسان، در عین اینکه فعل خود او هستند، فعل خدا نیز محسوب می‌شوند. انسان فاعل است، اما فاعلی که در فاعلیت خود مستقل نیست. امام خمینی (ره) از یک دیدگاه فلسفی به مسئله می‌نگرند و بر ربطی بودن وجود ممکنات تأکید دارند. در مقابل، آیت‌الله خویی (ره) مسئله را بیشتر از منظر کلامی تحلیل کرده و بر نقش مشیت و تقدیر الهی تأکید می‌کنند. در نهایت، هر دو نظریه در نفی استقلال انسان در فاعلیت و رد جبر و تفویض، با یکدیگر همسو هستند، اما روش تبیین آن‌ها متفاوت است.

بنابراین، حقیقت "امر بین الامرین" این است که افعال انسان، هم به او مستند است و هم به خداوند. این همان منزلت بین المنزلتین است، نه جبر و نه تفویض، بلکه حقیقتی میانه که هر دو اشکال را رفع می‌کند. بنابراین، حقیقت اختیار انسان، در عین وابستگی به خداوند، کاملاً با اصل توحید و ربوبیت الهی سازگار است، و این تبیین فلسفی، نقطه تمایز دیدگاه امام خمینی (ره) نسبت به سایر نظریات در این باب محسوب می‌شود.

جبری‌ها می‌گویند انسان اصلاً علت نیست. تفویضی‌ها می‌گویند انسان مستقل است و خدا نقشی ندارد. امر بین الامرین می‌گوید: انسان فاعل است، اما نه به نحو استقلال.

نتیجه: اراده انسان در عین اینکه حقیقت دارد، همان تجلی و مظهری از اراده الهی است. این نه جبر است (چون انسان حقیقتاً اراده دارد)، و نه تفویض (چون اراده‌اش مستقل از خدا نیست).

[1]- ‏محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار (بیروت: دار إحياء التراث العربي‏، 1403)، ج 25، 328-329.
[2]- ‏محمد بن يعقوب‏ كلينى‏، الکافي (قم: دارالحديث‏، 1429)، ج 1، 386-387.
[3]- ‏محمدبن علی ابن بابويه‏، التوحيد (قم: جامعه مدرسين‏، 1398)، 360-61.
[4]- ‏كلينى‏، الکافي، ج 1، 382.
[5]- تقدّم في الصفحة ١٦.
[6]- الأنفال (٨):١٧.
[7]- الإنسان (٧٦):٣٠؛ التكوير (٨١):٢٩.
[8]- ‏روح الله خمینی، موسوعة الإمام الخميني قدس سره الشريف (مناهج الوصول) (تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)، 1400)، ج 2، 20-21.
[9]- انفال: 17.
[10]- انسان: 30.