در باب متکلم بودن خداوند سه نظریۀ مهم وجود دارد. معتزله و متکلمین امامیه معتقدند که متکلم بودن خدا به معنای این است که او کلام را ایجاد می­کند، یا در شجره، یا در نفس نبی و مانند آن. پس تکلم، صفت ذات خدا نیست، بلکه صفت فعل اوست. بنابراین از نظر آنها، تکلم در ذات خدا وجود ندارد بلکه نیاز به طرف دیگری دارد، مثل صفت رازقیت و خالقیت.  نظریۀ دوم متعلق به محققین از فلاسفۀ امامیه است که معتقدند خدا متصف به تکلم است و نه کلام، و تکلم صفت ذاتی برای خدا است. تکلم قائم به ذات خدا است، قیاماً صدوریاً لا حلولیاً. بحث دیگری که در اینجا مطرح است اینکه بین تکلم که صفت خداست با وحی چه نسبتی برقرار است. گفتیم که طبق آیۀ شریفه، وحی یکی از مصادیق تکلم خداست، کما اینکه مصداق دیگر آن «من وراء الحجاب»، و مصداق دیگرش ارسال رسل است. بحثی وجود دارد که آیا این سه مصداق، اختلاف نوعی دارند یا تفاوت آنها در مرتبه است. گفتیم که اینها تفاوت رتبی دارند، یعنی مرحله پایین­تر از وحی عبارت از «من وراء الحجاب» است و مرتبه پایین­تر هم ارسال رسل.

«قد مر منا أن الكلام الذي هو من صفات الأفعال - كما ورد في روايتها - هو عين الإحداث و الإيجاد، و أما جعله من صفات الذات، كما في كلمات اهل المعرفة، فهو باعتبار أن وجوده تعالى معرب عن مقام ذاته المقدسة، و أن صفاته و أسماءه معربة عن كمالاته المندمجة في مقام ذاته، كما أن للموجودات التي هي مظاهر اسمائه و صفاته كلمات وجودية معربة عن حقائق أسمائه و صفاته تعالى.»[1]

یک بحث این است که قرآنی که بین الدفّتین موجود است الفاظ و حروفی دارد. این قرآن دارای حقیقتی است که در یک آیه می­­فرماید «فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»،[2] و در آیه­ای دیگر می­فرماید: «فِي‌ لَوح‌ٍ مَحفُوظٍ».[3] آن حقیقت دیگر شامل الفاظ و حروف نیست، بلکه از جنس دیگری است. وقتی فلاسفه می­خواهند از معنای حقیقی صفت تکلم خدا سخن بگویند مرادشان همان حقیقت است که در کتاب مکنون وجود دارد. به کتاب­های ظاهری که در دست ماست کتاب می­گوییم به این معنا که اول و آخری دارد، حروف و ورق و جلدی دارد. لکن قرآنی که در کتاب مکنون است آیا به همین صورت است؟ مسلم است که اینطور نیست ولی به آن هم کتاب اطلاق شده است. کتاب یک معنای عامی دارد که یک مصداق آن کتاب­هایی است که در دست ماست، لکن یک مصداق قوی­تر و روشن­تری دارد که عبارت از مجموعه­ای است که خداوند متعال اراده کرده است موجود شود، یعنی آنچه از بشر خواسته شده و همۀ حقائق عالم در آن وجود دارد و وقتی از آن عالم تنزل پیدا می­کند به صورت کتاب ظاهری درمی­آید.

به هر حال روشنفکران می­گویند پیامبر خودش این الفاظ را به عنوان قرآن بیان کرده و لذا این کتاب، کلام محمد است و نه کلام خدا. این حرف کجا و حرف متکلمین امامیه کجا! متکلمین می­گویند کلام قرآن به خدا اسناد دارد و در هنگام وحی، عین این حروف در شجره یا نفس نبی قرار داده می­شود، مثل اینکه امر می­کند که شجره به سخن درآید، و الفاظ این سخن به امر خدا خلق می­شود. بنابراین، اِسنادِ الفاظ قرآن به پیامبر یک افتراء بسیار بزرگ است که با نص آیات قرآن هم تنافی دارد. اساساً، اگر این الفاظ متعلق به پیامبر باشد، دیگر نزول و انزال معنایی نخواهد داشت. اگر بگوییم خدا حالاتی روحی به پیامبر داده است و ایشان بر اساس آن حالات، این الفاظ را القاء کرده­اند، دیگر تنزیل چه معنایی دارد؟ تنزیل در صورتی است که این الفاظ ظاهری از همان حقیقت برخواسته باشد. آن حقیقت قرآن که در کتاب مکنون است از آن عالم تنزل کرده و به این شکل ظاهری درآمده است. البته خدا  قوۀ تشریع را در پیامبر قرار داده است و مسلم است که در بعضی موارد مثل اضافه کردن دو رکعت در نمازهای ظهر و عصر، فرض النبی و به برکت آن قوۀ قدسیه در وجود پیامبر بوده است ولی این موارد را تنزل و انزال نمی­گوییم. اینکه در قرآن آمده است «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ»،[5] در موارد تفویض به نبی صدق نمی­کند. اما در مورد الفاظ آیات، قرآن تصریح می­کند که همۀ آنها به خداوند اسناد پیدا می­کند، مثل: «وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى».[6]