جلسۀ گذشته راجع به حقیقت اراده از منظر محقق اصفهانی سخن گفته شد. ایشان مصداق اراده را به علم بازمی­گرداند، گرچه این دو در مفهوم با هم مغایرند. ارادۀ انسان دارای مقدماتی است که این مقدمات در ارادۀ خداوند مفقود است. حقیقت ارادۀ خداوند عبارت است از ابتهاج ذاتی که از آن به ارادۀ ذاتی تعبیر می­شود. ارادۀ نسبت به فعل از ارادۀ ذاتی نشأت می­گیرد. علم به نظام علی النحو الکامل التام همان ارادۀ ذاتی خداست. تقسیم اراده به تکوینی و تشریعی نیز به لحاظ حقیقت آنها نیست، بلکه به لحاظ متعلق آنهاست. اگر متعلق اراده، فعل غیر باشد به آن ارادۀ تشریعی می­گویند. ارادۀ ذاتی خدا اولاً به ذات خودش تعلق گرفته است و بالعرض به موجودات دیگر. موجودات همگی به نحو اجمال در ذات خدا موجودند، همچنانکه آیۀ «وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ» بر این مطلب دلالت می­کند.

سپس کلام محقق اصفهانی نقل شد. ایشان فرمود مراد از ارادۀ تشریعی، بعث و زجر و امر و نهی نیست؛ چون بعث و زجر از افعال خداوند متعال است و از امور تکوینی. ایشان حقیقت اراده را، به تبع حکماء، عبارت از علم به صلاح دانستند. مرحوم آخوند هم همین معنا را در حقیقت اراده بیان کرده است، ولی در کلمات محقق عراقی چنین مطلبی وجود ندارد. محقق اصفهانی بحث را به صورت فنی­تری مطرح کرده است و فرمود اگر متعلق اراده، نظام تکوین باشد، اراده تکوینی خواهد بود و اگر متعلق اراده مصلحتی در فعل برای شخص خاص باشد، ارادۀ تشریعی است. بنابراین نمی­توان امر و نهی را ارادۀ تشریعی دانست، بلکه آنها از افعال خداوند متعال هستند. انزال کتب، ارسال رسل و وحی جزئی از نظام عالم است. ارادۀ تشریعی یعنی شوق به تحقق فعل از غیر به خاطر منفعتی که به غیر می­رسد. در ارادۀ تکوینی بحثی از فایده و مصلحت مطرح نیست. از خلقت این عالم فایده­ای به خداوند عائد نمی­شود، لکن در ارادۀ تشریعی شوق نسبت به صدور اختیاری فعل از غیر به خاطر فائده­ای است که به آن غیر برمی­گردد.

از فرقی که بین ارادۀ تکوینی و تشریعی بیان شد، دانسته می­شود که ارادۀ تشریعی در خداوند به این معنا که تصور و تصدیق و شوق در او وجود داشته باشد محال است. بعضی گفته­اند این مقدمات در نفس نبی صلی الله علیه و آله یا در نفس امیرالمومنین علیه السلام واقع می­شود و لذا خداوند ارادۀ تشریعی را در نفس این بزرگواران ظاهر می­کند. مرحوم اصفهانی می­فرماید این هم حرف نادرستی است؛ چون در ارادۀ تشریعی باید یک فایده­ای به مرید برگردد، درحالیکه در این امور فایده به فاعل بازمی­گردد و اگر گفته شود که از جانب نفعی که به نبی و ولی واصل می­شود فایده­ای به عباد می­رسد، دراینصورت جواب این است که اراده­ای که به بعث و زجر تعلق گرفته است در اینجا دیگر تشریعی نیست، بلکه تکوینی است؛ چرا که بعث و زجر از افعال اختیاری نبی و ولی است که متوقف بر اراده است.

محقق اصفهانی ارادۀ تشریعی را با بعث به داعی انبعاث و زجر به داعی انزجار مرتبط کرده است، یعنی همان مطلبی که ابتدا فرمود مبنی بر شوق برای حصول فعل از غیر اختیاراً. البته این مباحث بنا بر مبنای خطابات شخصی است، و الا بنا بر خطابات قانونی این حرفها اصلاً معنا ندارد. در خطابات قانونی، خداوند متعال نه کافر را در نظر می­گیرد و نه مؤمن را. هیچ کدام از مکلف و حالات او از اطاعت و عصیان و قدرت و بلوغ و امثال آن در خطابات قانونی مورد نظر شارع نیست. خداوند در شریعت خود دستوری را به نحو قانونی جعل می­کند. بنابراین بعث به داعی انبعاث و زجر به داعی انزجار فقط بنا بر مسلک خطابات حقیقی و شخصی معنا دارد و نه خطابات قانونی.

خداوند دو اراده دارد: ارادۀ حتم و ارادۀ عزم. گاهی خدا نهی می­کند درحالیکه می­خواهد و گاهی امر می­کند درحالیکه نمی­خواهد. امام این مطلب را بیشتر توضیح می­دهند و می­فرمایند خدا آدم و زوجه­اش را از خوردن میوۀ شجره­ای نهی کرد اما اراده­اش بر این تعلق گرفته بود که از آن بخورند. اگر خدا اراده نکرده بود که آنها از میوه بخورند، ارادۀ آنها بر ارادۀ خدا غلبه پیدا نمی­کرد. عکس آن هم وجود دارد. در جریان ذبح، به ابراهیم دستور داده شد که اسحاق[8] را ذبح کند، اما خدا اراده نکرده بود و الا مشیت ابراهیم بر مشیت الهی غلبه پیدا نمی­کرد. محقق اصفهانی از این روایت همین مقدار استفاده می­کند که «ینهی» و «یأمر» در این روایت ظهور در ارادۀ تشریعی و «یشاء» و «لایشاء» ظهور در ارادۀ تکوینی دارند. پس، از این روایت معلوم می­شود که خدا دو گونه اراده دارد: ارادۀ تکوینی و ارادۀ تشریعی.

بنابراین، علامه طباطبایی در تفکیک میان ارادۀ تکوینی و تشریعی در انسان بیان بسیار خوبی مطرح کرده­اند. اما ارادۀ تکوینی در خداوند متعال به وجود تعلق پیدا می­کند و موجودی نیست مگر اینکه یک نسبتی با خداوند دارد. اما ارادۀ تشریعی خدا به فعل تعلق پیدا می­کند، لکن نه از حیث وجود، بلکه از این جهت که آن فعل حسن و صالح است. در «أقیموا الصلاة»، ارادۀ خدا به صلاة تعلق گرفته است، اما نه از حیث وجود صلاة، بلکه به جهت حُسنی که در آن وجود دارد. در «لا تشرب الخمر»، اراده به ترک خمر تعلق گرفته است، اما نه از حیث وجود خمر، بلکه به جهت قبحی که در آن وجود دارد. نتیجه این است که اگر گناهی محقق شود، از جهت ارادۀ تکوینی به خدا نسبت پیدا می­کند، یعنی اگر خدا اراده نمی­کرد موجود نمی­شد، اما از حیث ارادۀ تشریعی منسوب به خدا نیست؛ زیرا «إن الله یأمر بالفحشاء و المنکر». گناه قبیح است ولی انجام شده است. علامه طباطبایی بعد از این بیانات به سراغ روایت امام کاظم رفته و می­فرماید مراد از أمر و نهی در روایت، تشریعی است و مراد از مشیت و عدم آن، تکوینی است.

[1]- و هو الشيخ أبو جعفر محمد بن أبي الحسن علي بن الحسن بن بابويه القمي الملقّب بالصدوق، و هو من مشايخ الشيعة و أعلامهم.