اين قاعده را هم فقهاي اماميه مورد استدلال قرار داده اند و هم فقهاي عامّه؛و بر بحث از اين قاعده فوائد زيادي مترتب مي شود.

اولاً آن نگاهي که به اصل دين مي شود، در پرتو اين قاعده روشن مي شود که دين، يک ديني نيست که در آن ضيق باشد و احکامش با فطرت انساني مخالف باشد و قابل اجرا نباشد؛ چنين ديني نيست. هنگامي که ما حجيت و اعتبار اين قاعده را اثبات کنيم، به اين نتيجه مي رسيم که دين يک دين ضيق و ضيّقي نيست.

مرحوم مير فتاح در کتاب «عناوين» در مورد اين قاعده بحث کرده اند؛ و متأخرتر مثل مرحوم بجنوردي در کتاب «القواعد الفقهيه» در جلد اول اين قاعده را مورد بحث قرار داده اند؛ و برخي ديگر از بزرگان از جمله والد معظم ما دام ظلّه نيز در کتابي که به نام «ثلاث رسائل» دارند، يکي از رساله هاي مورد بحثشان قاعده لاحرج است. البته در ضمن بحث اشاره مي کنيم كه مرحوم صاحب فصول در کتاب «فصول» و مرحوم شيخ حر عاملي در کتاب «الفصول المهمه» اين قاعده را مورد بحث قرار داده اند؛ و برخي از منابع ديگر را در ضمن بحث عرض مي کنيم.

ملاحظه مي فرماييد که چهار ديدگاه در قاعده لاحرج وجود دارد؛ که البته ممکن است يک نظريه پنجمي هم باشد که در خلال بحث عرض مي کنيم. اينها سبب مي شود که بالاخره بايد از اين قاعده بحث شود تا ببينيم آيا اين قاعده اساسي دارد يا ندارد؟ و آيا در فقه مي شود به آن استدلال نمود؟

سپس يک تقسيم بندي شکلي کرده اند که بيشتر در کتب آنها وجود دارد و در کتب ما نيست. آنها تخفيفات را به اقسام سبعه تقسيم کردند ـــ که کتاب هايي که در اين زمينه وجود دارد را آقايان ملاحظه مي فرمايند ـــ اجمالا وقتي انسان به فقه عامه مراجعه مي کند، آنها از لاحرج خيلي موسّع تر از آن چه که در فقه اماميه است، استفاده کرده اند. ـــ نمي گويم بحث دقيقتر کرده اند، بلكه آنها استفاده بيشتري کرده اند ـــ تا اينجا مقدّمه بحث بود، حالا اصل بحث را شروع مي کنيم. ابتدا به معناي لغوي حرج اشاره مي کنيم؛ و بعد، به موارد استعمال حرج در قرآن  اشاره مي کنيم؛ بعد از اين دو مطلب، ادلّه اربعه اي ـــ قرآن، سنت، عقل و اجماع ـــ که بر قاعده لاحرج اقامه شده است را در مرحله سوم بيان مي کنيم.

بعد به عنوان يک قول قيلي نقل کرده ـــ که بعداً هم ما به اينها کار داريم ـــ آيا مطلق مشقت را حرج مي گويند؟ ايشان گفته: «وقيل الحرج أضيق الضيق»؛ يعني بين خود حرج و ضيق هم باز فرق وجود دارد. حرج مطلق ضيق را نمي گويند، بلكه  آن ضيقتر را مي گويند حرج. يعني از مشقت يک مرحله بالاتر؛ مشقتي که عادتاً انسان نمي تواند آن را تحمل کند،مي شود اضيق الضيق.

بنابراين، وقتي به کتب لغت مراجعه مي کنيم، حرف «ابن اثير» مي شود که حرج گاهي در معناي اثم و گاهي در معناي حرام استعمال شده است. آنهم به مناسبت خود معناي اصلي است؛ چون اثم براي انسان ضيق مي آورد؛ کسي که گناه مي کند، «يجعل صدره ضيّقاً حرجاً»، گناه براي انسان تنگي مي آورد. حرام هم براي انسان ضيق مي آورد. اصل معناي لغوي حرج، همان معناي ضيق است؛ و اگر در موارد ديگر هم استعمال شده، از باب مناسبت است.

قبل از اين که به استعمالات  قرآني وارد شويم، بايد ديد در عرف عام معناي جديدي براي حرج وجود دارد يا نه؟ عرف عام وقتي مي گويد حرج، آيا معنايي که از حرج اراده مي کند، همان معنايي است که لغوي از حرج اراده مي کند؟ اگر گفتيم که حرج در لغت به معناي مطلق الضيق است، ـ کما اين که «ابن اثير» اوّل اين را مي گويد و بعد اضيق الضيق را به عنوان قيل نقل مي کند،- عرف با او مساعد نيست؛ عرف عام و اهل لسان حرج را به همان معناي اضيق الضيق معنا مي کنند؛ يعني در جايي که ضيق شديدي وجود دارد آنجا کلمه حرج را به کار مي برند.

اولين سفري بود که ما جبهه رفته بوديم، آنجا وظيفه اي که ما داشتيم، اين بود که سه وعده نماز مي خوانديم؛ صبح ها بعد از نماز، زيارت عاشورا مي خوانديم و بعدش هم يک ذکر مصيبتي، يک صحبتي و سخنراني مي كرديم. يک روز صبح بود، من قبل از اذان ديدم حالم مساعد نيست و فاصله بين محل ما تا آن سنگري هم که براي مسجد بود، يک مقدار زياد بود؛ ديدم حالم مساعد نيست، مردّد شدم بروم يا نروم؛ گفتم که اگر به اينها بگوييم ما مريضيم، مي گويند ما آمديم اينجا جان خودمان را داريم مي دهيم، اين آقا شيخ آمده يک روز مي گويد مريضم و يک روز نمي گويد. بالاخره مردّد شديم؛ من تا آن روز هم هنوز استخاره با قرآن نکرده بودم، قرآن کنارم بود، گفتيم يک استخاره اي با قرآن انجام دهيم ببينيم چه مي آيد. استخاره کردم، همين آيه آمد. لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ ؛ ديگر خيالمان راحت شد و نرفتيم.

مورد سوم آيه 37 سوره احزاب است، آنجا دارد: «فَلَمَّا قَضَىٰ زَيْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ»؛ اگر بخواهند زن هاي پسر خوانده خودشان را بگيرند، حرجي نيست؛ يعني: گناهي وجود ندارد. آيه 38 هم همين طور است: «مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ». آيه 17 سوره فتح هم دارد: «لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ». نتيجه اين است که در قرآن کلمه حرج در اين دو مورد استعمال شده است. البته بعضي از آياتي که در مورد «اثم» است، به معناي «حرام» هم مي توانيم به کار ببريم.