جواب اوّل را ملاحظه فرموديد وعرض کرديم اشکالاتي که به اين جواب گرفته شده، بايد مقداري دقيق‌تر و قوي‌تر باشد. مهم‌ترين بيان را مرحوم صاحب فصول عليه الرحمه داشت و تعبيري هم در کتاب عناوين وجود دارد که بايد بيان شود.

بيان دوم صاحب فصول: مطلب دوّمي که فصول فرمود، اين بود که براي فهم حرجي بودن فعل، بايد غايات مترتّب بر آن را ملاحظه کنيم. اگر کسي بگويد شب تا صبح را نماز بخوان، مثلاً 100 تومان به تو مي دهيم، اين مي‌شود حرجي؛ امّا اگر به او بگويند شب تا صبح نماز بخوان يک مقام بزرگي در بهشت به تو مي‌دهيم، حرجي نخواهد بود.

اشکال اين بيان: اين هم روشن است که درست نيست. بله، اگر غايت بزرگي باشد، انسان فعل حرجي را تحمّل مي‌کند. اين شب‌ها که شب‌هاي احياست، انسان تا صبح بيدار مي‌ماند براي اين که آن‌چه از طرف خداوند به او لطف مي‌شود، نصيبي هم براي او باشد. حرجي است، مشکل است، امّا چون غايت مهمّي دارد، قابل تحمّل است. غايت مهم و غيرمهم فعل را از حرجي بودن خارج نمي کند. نتيجه اين مي شود که جواب اول که بزرگاني از فقها و اصوليين به آن قائل شده‌اند، جواب تامّي نيست.

کسي نمي‌داند وقت داخل شده است يا نه، برود به نظر خودش، آن مقداري که اجتهاد کرده و تشخيص مي‌دهد وقت داخل شده يا نه، عمل کند. ــ أو الکلّيات کالاحکام الشرعيه للعلماء ــ مرحوم ميرزا براي احکام شرعيه از همين لاحرج استفاده مي‌کند؛ يعني يک احکام کليّه شرعيه وجود دارد و دست ما هم از معصوم کوتاه است، چه کار کنيم؟ لاحرج مي گويد همين مقداري که مجتهد خودش زحمت کشيده، اجتهاد کرده، همين مقدار براي او کافي است و زائد بر آن ديگر لازم نيست. اين عبارت مرحوم ميرزاي قمي.