«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ» دليلي است که بر وجوب صيام دلالت دارد؛ صوم را واجب مي کند. اگر ما باشيم و خود اين دليل، دليل اطلاق دارد و مي‌گويد صيام واجب است اعم از اين‌که براي انسان مشقّت داشته باشد يا نداشته باشد؛ البته مشقتي که زائد بر اصل مقتضاي تکليف است؛ چراکه هر تکليفي به حسب ذات خودش يک کلفت و مشقتي دارد. «اقيم الصلاة» همين طور است. «لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ» همين طور است. حال، مدّعا اين است که اگر در مقابل اين ادلّه اوّليه، دليلي داريم که حکم حرجي را نفي کند، دليلي که دلالت کند شارع حکم حرجي ندارد و در جايي که امتثال يک تکليف براي مکلّف موجب حرج است، الزام برداشته مي‌شود؟ و اگر چنين دليلي هم باشد، نسبت بين اين دليل و ادلّه اوّليه چيست؟ تقييد و تخصيص است؟ حکومت است؟ و يا تعارض است؟ اينها بحث‌هايي است که بعداً إن شاءالله عنوان خواهيم کرد.

مهمترين دليل در ميان ادلّه اربعه قرآن کريم است. در قرآن کريم مجموعاً به پنج آيه بر اين مدعا استدلال شده است که مهمترين آنها آيه شريفه 78 از سوره حج مي‌باشد. مي فرمايد: «وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَهِیمَ هُوَ سمَّاکُمُ الْمُسلِمِینَ مِن قَبْلُ وَ فی هَذَا لِیَکُونَ الرَّسولُ شهِیداً عَلَیْکمْ وَ تَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ» تا آخر آيه. هنگامي که به تفاسير مراجعه مي‌کنيم، بحث‌هاي مفصلي در مورد اين آيه شريفه وارد شده‌است.

هنگامي که به تفاسير مراجعه مي کنيم، باز در اينجا اين قسمت از آيه شريفه را بسيار مضطرب معنا کرده‌اند؛ با بررسي تفاسير خودمان و تفاسير عامه و با تمام اضطرابي که در اين تفاسير وجود دارد، در مي‌يابيم که مجموعاً پنج معنا و احتمال در اين قسمت از آيه شريفه ـــــ «وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» ـــ وجود دارد. البته فراموش کردم عرض کنم که  اکثر مفسّرين در مورد کلمه «حق الجهاد» گفتند: «اي بنيّة صادقة خالصه»، اعمالتان بايد به نيت صادقه و خالصه باشد.

مرحوم طبرسي همين معنا را ذکر کرده؛ مرحوم شيخ نيز در کتاب «تبيان»،  جلد هفتم، صفحه 344 همين معنا را ذکر کرده‌اند. حال، هر احتمالي را هم يک بررسي اجمالي کنيم؛ چون در تفسير يک راه اين است که مفسّر با آن الفاظي که در آيه شريفه وجود دارد، با يک قرائن قبل و بعد، يک معنايي مي کند؛ حتماً هم نمي تواند بگويد مراد خداوند اين است؛ اما گاهي اوقات جمله‌اي را با استناد به يک حجّتي معنا مي‌کنيم و مي‌گوييم: روايت اين آيه را اين‌طور معنا کرده است و بقيه احتمالالت کنار مي‌رود؛ چون روايت براي ما حجت شرعي است. حالا، فعلاً با قطع نظر از رواياتي که وارد شده، بگوييم که «مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»، يعني در دين اسلام ضيق نيست، اگر گناه کردي توبه کن. آيا اين معنا درست است يا نه؟

احتمال چهارم آن است که بگوييم «وما جعل» ارتباط محکمي با  «حق جهاده» دارد.  در معناي دوم که حرج را به اصار بني‌اسرائيل معنا کرديم، «وما جعل» به «هو اجتبيکم» ارتباط پيدا مي کرد؛ اما در معناي چهارم، شارع فرموده است: «وجاهدوا في الله حق جهاده » ــــ حق الجهاد را خواسته است ـــ‌ بعد مي فرمايد: «وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ »، يعني آن حق الجهادي که در توانتان است، آن را انجام دهيد؛ چرا که آن امتثال و عباداتي که مناسب شأن خداوند متعال است را نمي‌توانيد انجام دهيد؛ لذا، «مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ». به عبارت ديگر هنگامي که شارع مي فرمايد: «وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ»، اين سؤال پيش مي‌آيد که بندگان قدرت ندارند حق الجهاد را انجام دهند؟ شارع براي دفع اين اشکال مي فرمايد: «وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»؛ آن حق الجهادي که مناسب شأن خداست را که نمي‌توانيد انجام دهيد، انجام ندهيد امّا کوشش کنيد هر چه بهتر اين جهاد را انجام دهيد.