چهار احتمال از احتمالات پنج‌گانه موجود در اين قسمت آيه شريفه «وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» را در بحث ديروز عرض کرديم و نتيجه گرفتيم که طبق هيچ کدام از آنها، اين آيه شريفه به مدّعاي اصلي که عبارت از نفي حکم حرجي باشد، دلالت ندارد؛ يعني: ما نمي‌توانيم قاعده اي داشته باشيم که بتواند بر احکام اوليه مقدم شود و  طبق آن اگر در موردي خود حکم يا امتثال آن حکم حرجي بود، برداشته مي شود.

بيان سوّم : اگر بتوانيم اين معنا را از آيه استظهار کنيم، مدعا ثابت مي شود. و آن اين است که  بگوييم:   «وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»، يعني خداوند مي فرمايد: هر حکمي از احکام که جعل کرده‌ام، تا مادامي است که مستلزم حرج نباشد. بنابراين، هر جا که به حرج رسيد حکم برداشته مي‌شود.

آيه شريفه بيان مي‌کند  مطلقا شارع مي فرمايد ما حکم حرجي در دين نداريم؛ چه حکمي که خود حکم موجب تحقق حرج باشد يا حکمي که امتثال بعضي از مصاديقش موجب براي حرج باشد.تمام فقهايي که مي­خواهند از آيه شريفه قاعده لاحرج را استفاده کنند، بايد اثبات کنند كه آيه در اين معنا ظهور دارد؛ والا اگر نتوانيم آن را اثبات کنيم، دستمان از آيه کوتاه مي شود.

مرحوم علامه طباطبايي(قدس سره) در  جلد هفدهم الميزان، صفحه 412 فرموده است: «رفع عنهم کل حرجٍ امتناناً؛ ــــ در اين­که از آيه امتنان نيز استفاده مي­شود يا نه؟ نکته­‌‌اي است که عرض مي کنم.ــــ سواء کان حرجاً في اصل الحکم او حرجاً طارئاً عليه اتفاقاً و تصادفا فهي شريعة سمحة سهلة»؛ ايشان اين برداشت را دارند که «وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» يعني خداوند حکم حرجي را در شريعت برداشت. در آخر هم مي فرمايند: فهي شريعة سمحة سهلة. كه با بيان قبلي نيز سازگاري دارد؛ يعني اين عنوان، هم با اين معنا  سازگاري دارد كه بگوييم خداوند دينش را دين آساني قرار داده است، هر جا که گرفتار حرج شديد، حكم برداشته مي­شود؛ و هم با بيان قبلي که خداوند مي­فرمايد هر حکمي که من کردم، آسان است؛ و اصلاً حكم حرجي براي شما جعل نكرده­ام.

از ميان مفسّرين عامّه نيز ابن کثير در تفسير «القرآن العظيم»  جلد 4، صفحه 180 شبيه به همين معنا را دارد: «ما کلّفکم ما لاتطيقون»؛ آن­چه که حرجي و خارج از طاقت شماست، خداوند براي شما تکليف نکرده است. در بعضي از تعابير ديگر نيز دارد: «لم يضيق عليکم امر الدين فلن يکلفکم ما لاتطيقون بل کلّف دون الوسع ».

مي­فرمايد: در انجام واجبات و ترک محرمات بايد نهايت تلاش خودتان را انجام دهيد؛ چرا كه خداوند هيچ حکم حرجي براي شما جعل نکرده است؛ براي اين­که اگر يک حکمي به حد حرج رسيد، آن را ديگر از شما نمي­خواهد. پس، «ما جعل عليکم في الدين من حرج» چون تعليل براي «جاهدوا» است، در معنا و بيان سوم ظهور دارد.در اين صورت آن اشکالي که بعضي از مفسّرين دارند که «وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ»، ديگر انسان قابليت وقدرت ندارد كه حق الجهاد را  انجام دهد، وارد نمي­شود. چرا كه اين تعليل مرز «حق جهاده» را مشخص کرده است، مي‌فرمايد احکام تا حد حرج است و تا اين حد بايد نهايت تلاش خودتان را داشته باشيد.

اگر ما باشيم و روش تفسيري که در روايات ائمّه معصومين(عليهم السلام) وجود دارد، ائمّه به همين قسمت استدلال کرده‌اند؛ يعني خداوند ضابطه‌اي کلي بيان فرموده است، مي‌توانست قبل و بعدش هم نباشد؛ اگر مثلاً به نحو کلي مي فرمود: «ايها الناس يا ايها الذين آمنوا ما جعل عليکم في الدين من حرج»، چه اشکالي داشت؟عرض کردم در مقام تفسير هر مفسري براي خودش احتمالي مي‌دهد و براي آن احتمال قرينه‌اي درست مي‌کند؛ اگر احتمالش به حد ظهور برسد، اصالة الظهور حجيت آن را اثبات مي کند؛ والا اگر صرف احتمال باشد، براي ما اعتباري ندارد.حال، اگر رواياتي مطابق احتمال مفسر وجود داشت، حجت خواهد بود.