چکيده بحث گذشته و نقد محقق عراقي بر مرحوم شيخ

دو تفاوت بين واجب مطلق و مشروط بر مبناي محقق عراقي

جواب اول استاد محترم از نقد محقق عراقي بر مرحوم شيخ

جواب اوّل: ما دو شرط نداريم. استطاعت که عنوان شرطيت را دارد، آيا اين استطاعت يک شرط است يا دو شرط است؟ استطاعت يک شرط است. حالا بايد دنبال اين باشيم که مشروط اين استطاعت چيست و چه چيزي معلق بر اين استطاعت است؟
طبق فرمايش مرحوم عراقي هر شرطي را بايد به دو شرط منحل کنيم و بگوييم استطاعت بوجوده العلمي، شرط براي اراده است و چون مولا تصور کرده، پس اراده، فعليت دارد. اگر اراده فعليت پيدا کرد، حکم هم فعليت پيدا مي‌کند. همين استطاعت، بوجوده الخارجي، شرط براي فاعليت اراده و مصلحت خارجيه است.
ايشان بايد بگويد استطاعت به دو شرط منحل مي‌شود،‌ در حالي که به حسب ظاهر و بحسب ارتکاز عقلايي در «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ»، يک شرط بيشتر نداريم. مولا فرموده وقتي کسي مستطيع شد، حج بر او واجب است.
اين شرط يا وجود علمي و ذهني آن، شرطيت دارد، يا وجود خارجي آن. نمي‌توانيم بگوييم وجود ذهني براي يک چيز شرطيت دارد، و وجود خارجي آن هم براي چيز ديگري شرطيت دارد. خير، اين استطاعت، شرطٌ واحدٌ، حالا بايد تکليف آن را روشن کنيم که يا وجود ذهني استطاعت شرطيت دارد، يا وجود خارجي.
اگر وجود ذهني شرطيت داشته باشد، به اين معنا است که همان زماني که مولا مي‌فرمايد: «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»، همان زمان، استطاعت را تصور فرموده، پس همان زمان، وجوب حج فعليت پيدا مي‌کند. اگر گفتيم وجود خارجي استطاعت، شرط است، کما اينکه در رواياتي که در ذيل آيات شريفه وارد شده، از امام(عليه السلام) سوال مي‌کنند استطاعت چيست؟ امام مي‌فرمايد: وجود زاد و راحله و نفقه رفت و برگشت و... ، اينها چيزهاي خارجي است، ربطي به ذهن و وجود علمي ندارد.
بنابراين براي ما روشن است که يک شرط بيشتر نداريم و همچنين روشن و واضح است که همان وجود خارجي شرط، ملاک است نه وجود ذهني شرط. بنابراين اساس فرمايش ايشان از بين مي‌رود. تمام اين زحماتي که ايشان کشيده‌اند يک پايه مهم آن اين است که بگوييم قيود به وجود ذهني‌شان شرط اراده است و به وجود خارجي‌شان شرط مصلحت است، اين شرط مصلحت در حقيقت به آن شرط فاعليت بر مي‌گردد.
پس ملاحظه فرموديد اين اشکال بر ايشان وارد است که دو شرط نداريم بلکه يک شرط است، و اين يک شرط، يا بايد شرط ذهني باشد يا خارجي. نمي شود هم ذهني باشد و هم خارجي. ذهني نمي‌تواند باشد چون عرض کرديم هم بحسب ظاهر و هم بحسب رواياتي که وارد شده و هم بحسب تبادر؛ روشن است که وقتي مولا مي‌فرمايد «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ»، مراد؛ استطاعت خارجي است. زماني که مولا مي‌فرمايد «صَلِّ بعدَ الزَّوال»، مراد زوال خارجي است. وقتي اينچنين شد، ديگر اساس فرمايش ايشان متزلزل مي‌شود.

اين نکته را دقت بفرماييد؛ وقتي مولا مي‌خواهد اراده کند، اين اراده مقدماتي دارد، مثلاً آن شيء را تصور کند، نسبت به فوائد آن تصديق کند، ميل به آن پيدا کند، آنگاه اراده کند. ما قبول داريم که تصور استطاعت يکي از مقدمات ميل است، يعني مولا به حجّي ميل دارد که آن شخص نسبت به آن حج استطاعت داشته باشد، ولي نمي‌گوييم اين عنوان شرط را دارد، بلکه اين هم مثل ساير مقدمات است.  اگر حج را اراده کند، مگر نبايد خود حج را تصور کند، ولي نمي‌گوييم اين شرط براي اراده است.

معناي شرط اين است که، عنوان تأثير در مشروط را دارد، در حالي که تصور استطاعت، تأثيري در آن ندارد. اين به عنوان يکي از مقدمات رسيدن به اراده است نه شرط. آنچه شرط براي حج است، شرط براي اراده نيست. ما يک استطاعت داريم که شرط براي حج است، اين استطاعت که شرط براي حج است، شرط براي اراده نيست، چون آن استطاعت خارجيه است و اين استطاعت که شما مي‌خواهيد شرط براي اراده قرار دهيد، يک امر ذهني است.

امر ذهني يعني مقدمات را تصور مي‌کنيد و به اين اراده مي‌رسيد. اين استطاعت ذهني غير از آن استطاعت خارجي است. اين تصور استطاعت است. مولا هر زماني که مي‌خواهد يک حکمي را اظهار کند، متعلق را بايد تصور کند. وجوب روزه، حج، صلاة. آيا مي‌توان گفت اين متعلق، شرط براي اراده مولا است؟ خير. لذا مولا مي‌تواند بدون اين استطاعت هم اراده کند. منتها استطاعت بعنوان موضوع و مقدمات است. يعني مولا حج را تصور مي‌کند، منتها حج با استطاعت را، فاعل آن را تصديق مي‌کند، ميل به آن پيدا مي‌کند.

آنچه ما به عنوان مقدمه و مباني اراده بيان مي‌کنيم، عنوان شرط را ندارد، يعني شرطي که ما روي آن بحث مي‌کنيم. بله، اگر بخواهيد شرط لغوي را بگوييد، بگوييد شرط لغوي يعني اگر اين نبود مولا ممکن بود اراده نکند، اين هست. اما اين غير از آن شرطي است که ما راجع به آن بحث مي‌‌کنيم. شرطي که ما روي آن بحث مي‌کنيم همان استطاعت خارجيه است و همان است که به قول ايشان در مصلحت و غرض دخالت دارد. اين غير از آن استطاعتي است که تصور مي‌کند آن يک چيز ديگري است.
به صرف اينکه استطاعت را تصور کرديم، آيا‌ اين استطاعتِ تصور شده، همان استطاعت خارجيه است؟ اگر وجود ذهني است يک وجود ديگري است. اگر يک وجود ديگري است، يک شرط ديگري است. اين همان نيست. ما در ساير موارد يک موجودي را تصور مي‌کنيم، بعد حکمي را براي آن بار مي‌کنيم. اينجا که مولا فرمودند «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»، حج را معلق بر استطاعت خارجي کرده يا استطاعت ذهني؟ اولا استطاعت ذهني شرط نيست، ثانيا غير از استطاعت خارجيه است. اين تعبير که بگوييم استطاعت ذهني،‌ حاکي از استطاعت خارجي است، حکايت که به درد ما نمي‌خورد. ما مي‌خواهيم بگوييم همان شرطيتي که آن دارد اين هم داشته باشد. اما اين ندارد. پس دو شرط جداي از يکديگر مي‌شود. در حاليکه در «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ»، يک شرط بيشتر نداريم.
من عرض مي‌کنم ابتدا بايد به محقق عراقي عرض کرد اين يک شرط، استطاعت ذهني است؟ مولا استطاعت را تصور مي‌کند، و فعليت وجوب حج را مي‌آورد؟ نمي‌تواند اين را بگويد، چون عرض کرديم هم ظاهر، هم تبادر و هم روايات، اين استطاعت را استطاعت خارجي تفسير کرده‌‌اند.
يکي،‌ دو جواب ديگر هست، که بعدا عرض مي‌‌کنم.