مناقشه سوم بر جواب مرحوم آخوند

بيان نکته‌اي در مورد اشکال دوم

بررسي نحوه‌ي استفاده وجوب تحذّر از آيه

قد رفعه شايد يك روزي خميده وتحقير بشوي اما روزگار باز او را بالا ببرد؛ كجاي «أن تركع يوماً والدهر قد رفعه» غايت است؟ غايت براي چيست؟ اصلاً ما قبل ندارد تا بخواهيم بگوييم اين غايت براي آن است. لذا، مرحوم عراقي هم مي‌فرمايد مستعملة كلمة لعلّ في مجرد ابداع الاحتمال لعل فقط دلالت بر احتمال دارد بلا مطلوبية في مدخوله لا تدخله في بيتك لعلّه عدوك اين را داخل در خانه‌ات نكن، شايد دشمن تو باشد. اينجا هم با اينكه ماقبل دارد، نمي‌توانيم بگوييم مابعد غايت براي ماقبل است.

بعد مرحوم عراقي فرموده: من هنا ظهر ما في توهم إشراب جهت المطلوبية في مضمون التالي کساني كه تقريباً هزار سال ادبا و خيلي از اصوليين مي‌گويند معناي مطلوبيت در مدخول «لعلّ» آمده و اشراب شده است، مي‌فرمايند اين حرف، حرف باطلي است. اساس حرف مرحوم اصفهاني درست است؛ اساس حرف مرحوم عراقي هم درست است؛ يعني «لعلّ» براي غايت وضع نشده است، براي احتمال است؛ اما آيا در خصوص اين آيه‌اي كه الآن محل بحث است، ما به عنوان غايت نمي‌توانيم استفاده كنيم؟ اين امثله درست است. در اين امثله، لعلّ براي غايت استعمال نشده است؛ «لعلّك باخع نفسك» كه خود مرحوم اصفهاني مثال مي‌زد؛ و مثال‌هاي ديگر؛ اما در اين آيه «ليتفقّهوا في الدين ولينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم لعلّهم يحذرون» اين غايت براي انذار است، نه اين كه بگوييم احتمال مي‌دهيم اينها تحذر پيدا كنند. عرض كرديم خداوند در مقام بيان وجوب تحذّر به نحو مطلق است؛ و «لعلّهم يحذرون» در مورد آيه، مسلّماً غايت براي «ينذروا» است. پس، ما اطلاق «يحذرون» در آيه را پذيرفتيم و گفتيم «لعلّ» غايت است. اما كبرا كه غايت الواجب واجبٌ، اين را بايد مورد بحث قرار دهيم که آيا واقعاً غايت واجب، واجب است و غايت مستحب، مستحب است. حالا اين را يك تأمّلي بفرماييد تا روز شنبه انشاءالله. بحث اخلاقي ما گاه بايد در زندگي‌مان بالاخره ببينيم امور كليدي زندگي چيست؟

بحث عبادات يك بحثي است كه واقعاً از كليدي‌ترين امور زندگي انسان است. بحث عبادات، بحث تعبد، بحث ارتباط با خداوند تبارك و تعالي. اما از ديگر مطالبي كه عنوان كليدي دارد، اين است كه انسان در زندگي نياز به مشورت دارد. خيلي از ما نمي‌دانيم در چه مسائلي مشورت كنيم و در چه مسائلي مشورت نكنيم؛ و بعد از اينكه مشورت كرديم، چه كار كنيم. اينها چيزهايي است كه واقعاً اگر انسان يك مقداري در روايات غور كند، نكات خيلي خوبي به دست مي‌آيد. از روايتي كه مي‌خواهم بخوانم استفاده مي‌شود در امور دنيوي كه مربوط به سرنوشت انسان نيست، مربوط به عاقبت انسان نمي‌شود، اصلاً در اين امور نبايد مشورت كرد؛ مشورت كنيم امروز چه غذايي بخوريم؛ مشورت كنيم مثلاً امروز براي پذيرايي چه چيزي بياوريم. اين روايت در مستدرك حاجي نوري به نقل از مصباح الشريعه نقل شده است در  جلد هشتم باب 21 صفحه 344 . مي‌فرمايد: شاور في اُمورك ما يقتضي الدين ـ در اموري كه مربوط به دين مي‌شود، اين عبارت را مي‌شود اينطور معنا كرد که در امري كه مرتبط به امور ديني است مثلاً مشورت كن؛ اما ما مي‌خواهيم يك طوري معنا كنيم كه اصلاً فقط مشاوره در امور دين است. «ما يقتضي الدين» يعني آن چه كه مرتبط به دين انسان مي‌شود؛ مي‌خواهند به انسان يك مسئوليتي بدهند، انسان نمي‌داند از عهده اين مسئوليت بر مي‌آيد يا نه؟ آيا با موانعي برخورد مي‌كند يا نه؟

آيا در پايان مسئوليت دينش سالم است يا سالم نيست؟ انسان مي‌خواهد كتابي بنويسد، آيا اين كتاب مفيد براي دين خودش و دين مردم هست يا نيست؟ در عصر ما يكي از بزرگان بود كه از دنيا رفته و خداوند رحمتش كند؛ بسيار مرد ملا و فقيهي بود؛ ظاهراً حدود 200 جلد كتاب نوشته بود؛ اواخر عمرش هم وصيت كرده آنچه كه من نوشته‌ام، نگذاريد چاپ شود؛ حالا چه شده، معلوم هم نيست كجاست. يكي از شاگردهاي ايشان براي من نقل مي‌كرد و مي‌گفت به ايشان اصرار مي‌كرديم اينها خيلي مطالب خوبي است، بگذرايم چاپ بشود. فرموده بود چون من با فتاواي مشهور فقها زياد مخالفت كرده‌ام، نمي‌خواهم! اين مقدار احتياط و دقت مي‌كردند. همان شاگردش براي من باز نقل كرد: وقتي ايشان را در عالم خواب ديدم، ديدم هر كلمه از آن كتابي كه نوشته است، مثل درّي مي‌درخشد. حاكي از اين بود كه بالاخره با اخلاص هم نوشته بود. مي‌خواهم اين را عرض كنم که ممكن است من يك جمله‌اي بنويسم، اين جمله را خودم يك برداشت خوبي كنم؛ اگر دست يك آدم متوسط الفكري افتاد، يك راه اشتباه از اين جمله برداشت كند و زندگي خودش و دين خودش و دين عدّه‌ي زيادي را بر باد دهد. البته نمي‌خواهيم بگوييم هميشه اين محاسبات را انسان بايد بكند؛ خيلي از مواردش از قدرت انسان خارج است.

قرآن كه كتاب هدايت است، لا يزيد الظالمين إلاّ خساراً بعضي‌ها هم تفسير به رأي مي‌كنند، انحرافي هم معنا مي‌كنند؛ ولي مي‌خواهم كلي‌اش را عرض كنم؛ انسان مي‌خواهد كتابي بنويسد، مسئوليتي را بپذيرد، كاري بكند که به دين خودش يا دين مردم مربوط مي‌شود، امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد: شاور من فيه خمس خصال با كسي مشورت کن كه پنج خصلت دارد: 1- عقل 2- علم 3ـ تجربه 4ـ نصح 5ـ تقوا. ما گاه يک مسئله خيلي مهم را با يک آدم معمولي که عقل و علم او معلوم نيست که به چه ميزاني است، مشورت مي‌کنيم؛ در حالي که انسان بايد با کسي که يك مقدار باتجربه‌تر است مشورت كند؛ تجربه تنها كافي نيست، كنار تجربه اگر عقل نباشد، فايده‌اي ندارد؛ علم نباشد فايده‌اي ندارد؛ تقوا نباشد، فايده ندارد. فإن لم تجد عمده اين است؛ امام عليه‌السلام توجّه به اين نكته هم داشتند كه معمولاً چنين افرادي هم پيدا نمي‌شوند؛ آدمي كه واقعاً خيرخواه باشد، تقوا داشته باشد، علم، عقل و تجربه هم داشته باشد؛ فرموده: فإن لم تجد فاستعمل الخمسة خودت اين پنج صفت را به كار ببر؛ يعني روي عقل، علم، تجربه، تقوا  و نصح خودت پيش برو؛ و توكل بر خدا هم بكن. فإنّ ذلك يؤدّيك إلی الصواب اگر با اين ملاك‌ها پيش رفتي، خداوند تو را به صواب مي‌رساند.

خيلي امور داريم كه اين كتاب را بخوانم يا نه، اين رشته علمي را بخوانم يا نه، اين مباحث عرفاني را ببينم يا نه، فراوان براي انسان مسئله پيش مي‌آيد كه واقعاً ارتباط به دين انسان دارد، و اگر انسان با اين خصوصيات پيش برود، در درجه اول، مشورت كند؛ قديم واقعاً اينطور بود؛ طلبه‌اي مي‌خواست برود درس كسي، مي‌رفت با دو نفر يا چند نفر از بزرگان مشورت مي‌كرد؛ كه من مي‌خواهم يك سال بروم پاي درس اين آقا بنشينم، بعد از يك سال تا چه اندازه رشد ديني و علمي پيدا مي‌كنم؟ اينها همه مد نظر بود، اما الآن خيلي كم شده است.ما بايد اين ملاك‌ها را داشته باشيم و با اين ملاك‌ها پيش برويم. بعد مي‌فرمايد: وما كان من امور الدنيا التي هي غير عايدة إلی الدين فاقضي ولا تتفكر فيها امور دنيوي كه ربطي به دين ندارد، مثل اين که چه غذايي بخورم، چه لباسي بپوشم؟ در اين امور که به دين خيلي ربطي ندارد، بسيار فکر نکند. اين خيلي معيار مهمي است. و در اين مسئله هم قضاياي زيادي از بزرگان در ذهنم هست؛ مثلاً گاه به بعضي از بزرگان مي‌گفتند اين لباسي را كه شما پوشيديد، هفت هشت سال است دارد كهنه مي‌شود. مي‌فرمود من اصلاً در اين موضوع فكر نكردم؛ نمي‌خواهم در جهات ديگري مثل نظافت و منظم بودن و مرتب بودن، که در آن‌ها واقعاً توصيه دين هست چيزي بگويم؛ اما اينكه انسان واقعاً فكر خودش را روي اين بگذارد كه بايد لباس درجه يك باشد يا درجه‌ي دو. مي‌فرمايند: در امور دنيا كه ربطي به دين ندارد، اصلاً فكر نكنيد. حالا تا دنباله روايت. و صلي الله علي سيدنا محمد و آله الطاهرين.