مي‌فرمايد انذار مطلقا واجب است، از هر متفقهي كه تفقه كرد انذار واجب است، مي‌خواهد براي منذر علم حاصل شود يا نه. اين را هم به آن مطلب و اشكال دومي كه ديروز گفتيم، اضافه بفرماييد. پس تا اينجا اشكال اول مرحوم آخوند اين بود كه در «لعلهم يحذرون» هم مولا در مقام بيان است؛ و اصلاً خود سياق آيه اين است. در مورد سياق اين نکته را دقت داشته باشيد که ما قائل نيستيم كه سياق قرينيت دارد؛ منتها کليّت آن را نفي مي‌كنيم؛ يعني نمي‌توانيم بگوييم همه جا سياق قرينيت دارد؛ اما مسلّماً بعضي از موارد و در بعضي از آيات سياق قرينيت دارد.

در اينجا نيز سياق آيه اين است که مولا در مقام بيان وجوب تحذر است و نيازي اصالة كون المتكلم في مقام البيان هم نداريم. اين اشكال اوّل. در اشكال دوّم گفتيم كه در انذار اطلاق وجود دارد و اين اطلاق به يحذرون هم سرايت مي‌كند. اشكال سوم اين است كه اگر بخواهيم  بگوييم تحذر متفرع بر علم است، لازم مي‌آيد خود عنوان انذار از اثر بيفتد؛ بگوييم چيزي كه موجب تحذر است، علم است؛ در حالي كه ظاهر آيه شريفه اين است كه انذار تمام الموضوع براي تحذر است؛ تا انذار كردند، اينها هم بايد تحذر پيدا كنند. و اما اشكال چهارم اين است كه اگر همه اين حرف‌ها را کنار بگذاريم و بگوييم آيه مي‌فرمايد «لينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم لعلّهم يحذرون» و وجوب حذر را به علم تقييد كنيم. اين، تقييد به فرد نادر است. مردم بعد از انذار چقدر علم پيدا مي‌كنند؟ خيلي كم. اگر بگوييم ملاك، علم است؛ علم خيلي كم حاصل مي‌شود. و اگر اين آيه را بخواهيم به فرد نادر مقيّد كنيم، استهجان دارد. پس، ما خيلي نمي‌توانيم براي اين اشكال مرحوم آخوند اعتباري قائل شويم. البته مرحوم شيخ هم اين اشكال را دارند.

منتها عمده‌ي مطلب اين است كه ما قبل از اينكه برويم سراغ اطلاق تحذر، وجوب تحذر را از كجا بياوريم؟ اگر بتوانيم وجوب تحذر را اثبات كنيم، ديگر استدلال به اين آيه تمام مي‌شود؛ اما اگر نتوانيم وجوب تحذر را اثبات كنيم، ديگر استدلال براي مدّعا ناتمام است. ما تحذر را مي‌گوييم اطلاق دارد، چه علم حاصل بشود و چه نشود؛ اما وجوب تحذر از كجا؟ آن بيان معروف را بگوييم که «لعلّ» دلالت بر ترجّي دارد، محبوبيت دارد؛ و اگر محبوبيت داشت، واجب است. قبلاً هم گفتيم كه «لعلّ» براي محبوبيّت نيامده است؛ ملازمه ندارد كه اگر حذر حسن شد، حتماً واجب بشود. ممكن است در بعضي از موارد، تحذر حسن باشد، اما واجب نباشد. اينجا بياني را مرحوم محقّق نائيني دارند و به تبع ايشان، مرحوم محقق خوئي؛ فرموده است: كلمه «لعلّ» ظهور در اين دارد كه ما بعدش غايت براي ما قبلش است. «كتب عليكم الصيام» تا «لعلكم تتقون»؛ تقوا غايت است براي وجوب صيام.

 اينجا هم تحذر غايت براي وجوب انذار است. آن وقت اگر ما قبل واجب باشد، ما بعد هم واجب مي‌شود. اگر ماقبل مستحب باشد، مابعد هم مستحب مي‌شود؛ و مي‌فرمايد: سواء في ذلك التكوينيات و تشريعيات و سواء كان ما يتلوا من الافعال الاختيارية التي يمكن تعلق الارادة بها أو من الموضوعات الخارجية التي لا يمكن التعلق الارادة بها مي‌فرمايند ما بعدش مي‌خواهد تكويني باشد؛ مثلاً بگويد من اين كار را انجام مي‌دهم كه لعل زيد بيايد؛ آمدن زيد يك امر تكويني است. يا از امور اعتباري باشد، من اين كار را انجام مي‌دهم لعل ملكيت حاصل بشود، يا لعل اين كار واجب باشد. از موضوعات خارجي باشد كه يمكن تعلق الارادة بها، يمكن كه متعلق تكليف مولا  واقع بشود يا اين كه نه، از موضوعات تكوينيه باشد كه لا يمكن تعلق التكليف بها.

بعد مي‌فرمايد: در مانحن فيه چون تفقه واجب است، انذار واجب است، «يحذرون» كه ما بعد از «لعل» است، غايت براي اينهاست، آنهم بايد واجب باشد. در حقيقت، اين بيان مرحوم نائيني بر مي‌گردد به وجه سوم مرحوم آخوند كه غايت الواجب واجبٌ، منتها آخوند اثبات نكرد كه غايت را از كجا مي‌شود استفاده كرد. ايشان مي‌فرمايد: لعلّ موضوعة وظاهرة في هذه المعنی. اشكال بر اين كلام نائيني همان اشكالي است كه قبلاً مر حوم اصفهاني داشت و مرحوم محقق عراقي هم در صفحه 185 جلد سوم در حاشيه آورده است. 

مي‌فرمايد: چه کسي گفته كه لعلّ مابعدش غايت براي ماقبل است؟ اصلاً گاه ماقبل ندارد. مثل اين مثال:‌ لعلّك أن تركع يوماً والدهر قد رفعه شايد يك روزي خميده وتحقير بشوي اما روزگار باز او را بالا ببرد؛ كجاي «أن تركع يوماً والدهر قد رفعه» غايت است؟ غايت براي چيست؟ اصلاً ما قبل ندارد تا بخواهيم بگوييم اين غايت براي آن است. لذا، مرحوم عراقي هم مي‌فرمايد مستعملة كلمة لعلّ في مجرد ابداع الاحتمال لعل فقط دلالت بر احتمال دارد بلا مطلوبية في مدخوله لا تدخله في بيتك لعلّه عدوك اين را داخل در خانه‌ات نكن، شايد دشمن تو باشد. اينجا هم با اينكه ماقبل دارد، نمي‌توانيم بگوييم مابعد غايت براي ماقبل است.

بعد مرحوم عراقي فرموده: من هنا ظهر ما في توهم إشراب جهت المطلوبية في مضمون التالي کساني كه تقريباً هزار سال ادبا و خيلي از اصوليين مي‌گويند معناي مطلوبيت در مدخول «لعلّ» آمده و اشراب شده است، مي‌فرمايند اين حرف، حرف باطلي است. اساس حرف مرحوم اصفهاني درست است؛ اساس حرف مرحوم عراقي هم درست است؛ يعني «لعلّ» براي غايت وضع نشده است، براي احتمال است؛ اما آيا در خصوص اين آيه‌اي كه الآن محل بحث است، ما به عنوان غايت نمي‌توانيم استفاده كنيم؟ اين امثله درست است. 

در اين امثله، لعلّ براي غايت استعمال نشده است؛ «لعلّك باخع نفسك» كه خود مرحوم اصفهاني مثال مي‌زد؛ و مثال‌هاي ديگر؛ اما در اين آيه «ليتفقّهوا في الدين ولينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم لعلّهم يحذرون» اين غايت براي انذار است، نه اين كه بگوييم احتمال مي‌دهيم اينها تحذر پيدا كنند. عرض كرديم خداوند در مقام بيان وجوب تحذّر به نحو مطلق است؛ و «لعلّهم يحذرون» در مورد آيه، مسلّماً غايت براي «ينذروا» است. پس، ما اطلاق «يحذرون» در آيه را پذيرفتيم و گفتيم «لعلّ» غايت است. اما كبرا كه غايت الواجب واجبٌ، اين را بايد مورد بحث قرار دهيم که آيا واقعاً غايت واجب، واجب است و غايت مستحب، مستحب است. حالا اين را يك تأمّلي بفرماييد تا روز شنبه ان شاءالله. 

ما گاه بايد در زندگي‌مان بالاخره ببينيم امور كليدي زندگي چيست؟

بحث عبادات يك بحثي است كه واقعاً از كليدي‌ترين امور زندگي انسان است. بحث عبادات، بحث تعبد، بحث ارتباط با خداوند تبارك و تعالي. اما از ديگر مطالبي كه عنوان كليدي دارد، اين است كه انسان در زندگي نياز به مشورت دارد. خيلي از ما نمي‌دانيم در چه مسائلي مشورت كنيم و در چه مسائلي مشورت نكنيم؛ و بعد از اينكه مشورت كرديم، چه كار كنيم. اينها چيزهايي است كه واقعاً اگر انسان يك مقداري در روايات غور كند، نكات خيلي خوبي به دست مي‌آيد.

از روايتي كه مي‌خواهم بخوانم استفاده مي‌شود در امور دنيوي كه مربوط به سرنوشت انسان نيست، مربوط به عاقبت انسان نمي‌شود، اصلاً در اين امور نبايد مشورت كرد؛ مشورت كنيم امروز چه غذايي بخوريم؛ مشورت كنيم مثلاً امروز براي پذيرايي چه چيزي بياوريم. اين روايت در مستدرك حاجي نوري به نقل از مصباح الشريعه نقل شده است در  جلد هشتم باب 21 صفحه 344 . مي‌فرمايد: شاور في اُمورك ما يقتضي الدين ـ در اموري كه مربوط به دين مي‌شود، اين عبارت را مي‌شود اينطور معنا كرد که در امري كه مرتبط به امور ديني است مثلاً مشورت كن؛ اما ما مي‌خواهيم يك طوري معنا كنيم كه اصلاً فقط مشاوره در امور دين است. «ما يقتضي الدين» يعني آن چه كه مرتبط به دين انسان مي‌شود؛ مي‌خواهند به انسان يك مسئوليتي بدهند، انسان نمي‌داند از عهده اين مسئوليت بر مي‌آيد يا نه؟ آيا با موانعي برخورد مي‌كند يا نه؟