مناقشه در اشکال دوم: به نظر ما، این اشکال دوم وارد نیست؛ و در اینجا علم اجمالی مسلماً وجود دارد. شخصی که نمازی را شروع کرده و نمی‌داند آن را به عنوان ظهر شروع کرده یا عصر؟ اگر واقعاً به عنوان عصر خوانده، قطع نماز حرام است؛ و اگر واقعاً نماز عصر نبوده، اعاده‌اش واجب است؛ چون مقداری را که خوانده نمی‌داند به نیّت العصر خوانده یا به نیت الظهر؟ پس، اجمالاً می‌داند یا قطع حرام است و یا اعاده واجب است.

اشکال سوم: که در کلمات مرحوم آقای حائری آمده و به نظر من، این اشکال، تکرار یکی از اشکالات قبل است که در کلام ایشان آمده است؛ یعنی مرحوم آقای حائری به حسب تجزیه‌ای که ما در کلام ایشان انجام دادیم، پنج اشکال به مرحوم عراقی وارد کردند که اشکال چهارم با اشکال اول یکی است؛ و آن اشکال، این است که مرحوم عراقی در حاشیه‌ فرمود: در فرضی که اشتغال جاری است برائت جاری نیست، و در فرضی که برائت جاری است اشتغال جاری نیست؛ و سپس فرمود چون اتّحاد فرضین در اینجا موجود نیست، پس علم اجمالی انحلال پیدا نمی‌کند. مرحوم حائری در اشکال چهارم بر این کلام مرحوم عراقی می‌فرماید: «لا یلزم فی الانحلال اتّحاد فرضی الأصلین، بل یکفی جریانهما فی الانحلال و لو مع اختلاف الفرضین». این اشکال نیز به نظر اشکال متینی است. زیرا، لازم نیست حتماً در فرضی که اشتغال جاری است، برائت هم در همان فرض جاری باشد؛ برائت ممکن است در فرض دیگری باشد؛ اما مورد، موردِ واحدی است؛ یعنی کسی که در اثناء نماز شک می‌کند، بالنسبه إلی حرمت القطع، برائت جاری است؛ و بالنسبه إلی وجوب الاعادة، اشتغال جاری است. در جلسه گذشته بیان نمودیم مرحوم عراقی می‌گویند: اشتغال در فرضی است که شخص نمازش را قطع نکند و برائت در جایی است که نمازش را قطع کند؛ چون اگر نماز را قطع نکند، برائت از چه چیزی می‌خواهد جاری شود. برائت جایی است که تکلیفی باشد؛ در واقع بگوئیم چون ظاهراً ما نمی‌دانیم با تکلیف واقعی مخالفت کردیم، عقابی نیست؛ کسی که نمازش را قطع نکند، مخالفتی نکرده تا بخواهد برائت جاری شود. این اشکال در کلام مرحوم آقای خوئی نیست، و فقط در کلمات مرحوم آقای حائری در کتاب خلل الصلاة صفحه 672 آمده و اشکال واردی است.

نتیجه این تقسیمات می‌شود 36 صورت که امّهاتش را خواهیم گفت. فرض را می‌بریم در موردی که وقت نماز، وقت مختصّ عصر است. کسی که در وقت مختص عصر ـ به اندازه چهار رکعت به مغرب از وقت مانده است ـ در حین نماز شک می‌کند که آیا نمازش را به عنوان ظهر شروع کرده یا عصر؟ و یقین هم دارد قبلاً نماز ظهر را خوانده است، می‌فرمایند اینجا دو صورت وجود دارد؛ یا به اندازه‌ای وقت وسعت دارد که اگر این نماز را رها بکند و نماز عصر را شروع کند، می‌داند و یقین دارد یک رکعت از این نماز دوم در وقت واقع شده است؛ وقت به این مقدار وسعت داشته باشد که مکلّف بتواند نماز عصر را هرچند به اندازه رکعة واحدة درک کند. این را بیان می‌کنند، چون می‌خواهند مسئله را ببرند به قاعده‌ی من أدرک، ـ من أدرک رکعتاً فقد أدرک الوقت جمیعاً ـ مرحوم امام می‌فرمایند: در این صورت، عقلاً باید نمازش را رها کند و نماز دیگری را به عنوان نماز عصر شروع کند؛ اگر یک رکعت هم در وقت بیاورد، این یک رکعت به عنوان نماز عصر واقع شده است. اما فرض دوم این است که وقت وسعت ندارد؛ حال، آیا رفع ید از این نماز جایز است یا نه؟ ایشان می‌فرمایند: رفع ید جایز است؛ دو مطلب به عنوان «یمکن أن یقال» دارند که حتماً صفحه‌ی 104 از کتاب الرسائل العشر را مطالعه بفرمایید، ان شاء الله جلسه آینده بیان خواهیم کرد.

و صلّی الله علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین.